Η ΟΡΘΟΛΟΓΙΚΗ ΚΟΣΜΟΘΕΩΡΗΣΗ

Transcript

1 Χαμπής Κιατίπης Η ΟΡΘΟΛΟΓΙΚΗ ΚΟΣΜΟΘΕΩΡΗΣΗ ΤΟΜΟΣ ΔΕΥΤΕΡΟΣ ΚΟΣΜΟΛΟΓΙΑ ΣΕ ΤΡΙΑ ΜΕΡΗ ΜΕΡΟΣ ΠΡΩΤΟ: ΟΙ ΚΟΣΜΟΛΟΓΙΚΕΣ ΑΝΤΙΛΗΨΕΙΣ ΤΟΥ ΠΑΡΕΛΘΟΝΤΟΣ ΜΕΡΟΣ ΔΕΥΤΕΡΟ: ΟΙ ΔΙΚΕΣ ΜΑΣ ΚΟΣΜΟΛΟΓΙΚΕΣ ΑΝΤΙΛΗΨΕΙΣ ΜΕΡΟΣ ΤΡΙΤΟ: ΤΑ ΣΥΓΧΡΟΝΑ ΚΟΣΜΟΛΟΓΙΚΑ ΜΟΝΤΕΛΑ Εκδόσεις Εξέλιξη Λευκωσία 2000

2

3 Σειρά: Η ΟΡΘΟΛΟΓΙΚΗ ΚΟΣΜΟΘΕΩΡΗΣΗ Τίτλος Δεύτερου Τόμου: Κοσμολογία Συγγραφέας: Χαμπής Κιατίπης Έκδοση Πρώτη: 2000 Copyright Χαμπής Κιατίπης ISBN Σειράς: ISBN Τόμου: Ταξινόμηση στις Βιβλιοθήκες: ΦΙΛΟΣΟΦΙΑ, ΚΟΣΜΟΛΟΓΙΑ Εξώφυλλο: Χαμπής Κιατίπης Σελιδοποίηση: Χαμπής Κιατίπης Διαμόρφωση Κειμένου: Χαμπής Κιατίπης Διαμόρφωση Γραφικών: Χαμπής Κιατίπης Διόρθωση Κειμένων: Γιώργος Β. Γεωργίου, Φιλόλογος-Γλωσσολόγος Εκτύπωση: ΠΡΙΝΤΚΟ ΛΤΔ Κεντρική Διάθεση: ΕΚΔΟΣΕΙΣ ΕΞΕΛΙΞΗ Αγίου Δομετίου 48, # 1 [Ισόγειο] 2373 Άγιος Δομέτιος - Λευκωσία - Κύπρος Τηλέφωνο: Κινητό: chambis.kiatipis@cytanet.com.cy URL: Επιτρέπεται η αναδημοσίευση αποσπασμάτων χωρίς προηγούμενη γραπτή ή προφορική έγκριση του συγγραφέα. Αναφορά όμως στο συγγραφέα και στο βιβλίο, από το οποίο παίρνονται τα αποσπάσματα, αποτελεί τρέχουσα παραδεκτή, δεοντολογική πρακτική.

4

5 I ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ Λίγα λόγια για τον Πρώτο Τόμο ΜΕΡΟΣ ΠΡΩΤΟ: ΚΟΣΜΟΛΟΓΙΚΕΣ ΑΝΤΙΛΗΨΕΙΣ ΤΟΥ ΠΑΡΕΛΘΟΝΤΟΣ Ένα Αναγκαίο Επεξηγηματικό Σημείωμα Η «Εισαγωγή» στη «Διαλεκτική της Φύσης» του Φρίντριχ Ένγκελς ΚΕΦΑΛΑΙΟ 2.1: ΤΟ ΣΥΜΠΑΝ - Ο ΚΟΣΜΟΣ ΩΣ ΟΛΟΤΗΤΑ ΣΥΝΤΟΜΗ ΑΝΑΦΟΡΑ ΣΤΗ ΔΙΑΧΡΟΝΙΚΗ ΠΡΟΣΠΑΘΕΙΑ ΤΩΝ ΑΝΘΡΩΠΩΝ ΝΑ ΔΙΑΜΟΡΦΩΣΟΥΝ ΑΛΗΘΙΝΕΣ ΑΝΤΙΛΗΨΕΙΣ ΓΙΑ ΤΟΝ ΚΟΣΜΟ, ΤΟ ΣΥΜΠΑΝ ΚΕΦΑΛΑΙΟ 2.2: ΤΟ ΘΕΜΕΛΙΩΔΕΣ ΠΡΟΒΛΗΜΑ ΤΗΣ ΣΥΝΕΙΔΗΣΗΣ (ΘΠΣ) Η ΑΝΤΙΘΕΣΗ ΑΝΑΜΕΣΑ ΣΤΟ ΥΛΙΚΟ ΚΑΙ ΤΟ ΜΗ ΥΛΙΚΟ ΚΑΙ Η ΑΝΤΙΘΕΣΗ ΑΝΑΜΕΣΑ ΣΤΟ ΜΟΝΙΣΜΟ ΚΑΙ ΤΟ ΔΥΪΣΜΟ Διατύπωση του Προβλήματος Η λύση του ΘΠΣ από τη Μυθολογία και τη Θρησκεία Οι λύσεις που δίνουν στο ΘΠΣ οι δύο αντίθετες φιλοσοφίες: ο Υλισμός και ο Ιδεαλισμός.\ Η λύση του ΘΠΣ από την Κοσμολογία και την Θεωρητική Φυσική ΚΕΦΑΛΑΙΟ 2.3: ΦΙΛΟΣΟΦΙΚΕΣ ΚΑΙ ΕΠΙΣΤΗΜΟΝΙΚΕΣ ΑΝΤΙΛΗΨΕΙΣ ΓΙΑ ΤΗΝ ΥΛΗ ΚΑΙ ΤΗΝ ΚΙΝΗΣΗ Σύγχρονες Αντιλήψεις για την Ύλη και την Κίνηση στην Υλιστική Διαλεκτική φιλοσοφία Σύγχρονες Αντιλήψεις για την Ύλη και την Κίνηση στην Επιστήμη για τη Φύση ΠΑΡΑΡΤΗΜΑ 1: Φρ. Έvγκελς: «Οι Βασικές Μορφές της Κίνησης»

6 II ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ ΜΕΡΟΣ ΔΕΥΤΕΡΟ: ΟΙ ΔΙΚΕΣ ΜΑΣ ΚΟΣΜΟΛΟΓΙΚΕΣ ΑΝΤΙΛΗΨΕΙΣ ΚΕΦΑΛΑΙΟ 2.4: Η ΔΙΚΗ ΜΑΣ ΑΝΤΙΛΗΨΗ ΓΙΑ ΤΟΝ ΚΟΣΜΟ: ΕΝΑΣ ΚΑΙ ΜΟΝΑΔΙΚΟΣ ΚΟΣΜΟΣ ΑΠΕΙΡΟΣ, ΣΤΑΘΕΡΟΣ ΚΑΙ ΜΟΝΙΜΟΣ, και αντίθετα ΠΟΛΛΟΙ ΕΠΙΜΕΡΟΥΣ ΚΟΣΜΟΙ ΠΕΠΕΡΑΣΜΕΝΟΙ, ΜΕΤΑΒΑΛΛΟΜΕΝΟΙ ΚΑΙ ΠΡΟΣΩΡΙΝΟΙ Εισαγωγή Η Ουσία της Έννοιας του Όρου Σύμπαν Ο Χώρος: Η θεμελιώδης μορφή ύπαρξης της ύλης Είναι ο Συμπαντικός Χώρος Άπειρος ή Πεπερασμένος; Υπάρχει Απόλυτα Άδειος Χώρος; (υπάρχει το λεγόμενο κενόν;) Διαστέλλεται και Συστέλλεται ο Συμπαντικός Χώρος; Η σχετικότητα του άδειου χώρου σε σχέση με το χρόνο Υλικές Οντότητες: Το Περιεχόμενο του Συμπαντικού Χώρου Η Κίνηση: Ο τρόπος ύπαρξης της ύλης Κίνηση σε ευθεία και σε καμπύλη τροχιά Η Αντίθεση ανάμεσα στη Σχετική Κίνηση και στη Σχετική Ηρεμία και η Αντίθεση ανάμεσα στην Ενέργεια και τη Μάζα Η Έννοια της Διάρκειας και η Αντίθεση ανάμεσα στη Σταθερότητα και τη Μεταβλητότητα και η Αντίθεση ανάμεσα στη Μονιμότητα και την Προσωρινότητα Ο Χρόνος: Το μέτρο μέτρησης της Διάρκειας της Ύπαρξης, της Κίνησης και της Ακολουθίας των Συμβάντων Η έννοια του Χρόνου μας βοηθά να κατανοούμε τις Πορείες Ανάπτυξης. ΚΕΦΑΛΑΙΟ 2.5: ΣΥΝΘΕΤΕΣ ΚΑΙ ΣΤΟΙΧΕΙΩΔΕΙΣ ΥΛΙΚΕΣ ΟΝΤΟΤΗΤΕΣ Γενικά για τις Υλικές Οντότητες Οι σύνθετες Υλικές Οντότητες, ως Ανοιχτά Κλειστά Συστήματα Ολοκληρωμένα και Μη ολοκληρωμένα Συστήματα Γενικά για τη Δομική Συγκρότηση της Άβιας Ύλης σε Μικροκοσμικό (ΜιΕΟ) και σε Μακροκοσμικό (ΜαΕΟ) Επίπεδο Οργάνωσης Υπάρχουν Απόλυτα Στοιχειώδεις Υλικές Οντότητες; Η Διαλεκτική Αντίθεση Ανάμεσα στο Στοιχειώδες και στο Σύνθετο\ Η δική μας απάντηση στο ερώτημα: Πoιo μπορεί να είvαι τo κριτήριo τoυ στoιχειώδoυς;

7 ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ III ΚΕΦΑΛΑΙΟ 2.6: Η ΠΟΙΟ ΜΠΟΡΕΙ ΝΑ ΕΙΝΑΙ ΤΟ ΑΝΤΙΚΕΙΜΕΝΟ ΤΗΣ ΣΥΓΧΡΟΝΗΣ ΚΟΣΜΟΛΟΓΙΑΣ; ΜΕΡΟΣ ΤΡΙΤΟ ΣΥΓΧΡΟΝΑ ΚΟΣΜΟΛΟΓΙΚΑ ΜΟΝΤΕΛΑ ΚΕΦΑΛΑΙΟ 2.7: Η ΥΠΟΘΕΣΗ ΓIΑ ΤΗ ΜΕΓΑΛΗ ΕΚΡΗΞΗ [ΤΟ ΕΠIΚΡΑΤΟΥΝ ΚΟΣΜΟΛΟΓIΚΟ ΜΟΝΤΕΛΟ (ΕΚΜ)] Σύντομη Εισαγωγή Σύvτoμη Αvαφoρά στη Δημιoυργία και Εξέλιξη τoυ ΕΚΜ Οι Βασικές Κoσμoλoγικές Αρχές τoυ ΕΚΜ Πρότυπα Εκλαϊκευμένης Εκδοχής του ΕΚΜ Εκλαΐκευση του ΕΚΜ από τον P. Atkins Εκλαΐκευση του ΕΚΜ από τους TIME-LIFE Η «Επιστημονική» Εκδοχή του ΕΚΜ Η Υποτιθέμενη Φάση Δημιουργίας του Σύμπαντος με μια Μεγάλη Έκρηξη ή με ένα Μεγάλο Κρότο Το «Κβαντικό Κενό» και οι Θεμελιώδεις Δυνάμεις Η Εξέλιξη τoυ Σύμπαvτoς σύμφωνα με την «επιστημονική» εκδοχή του ΕΚΜ ΚΕΦΑΛΑΙΟ 2.8: ΜΗ ΕΠIΚΡΑΤΗΣΑΝΤΑ ΚΟΣΜΟΛΟΓIΚΑ ΜΟΝΤΕΛΑ Η Θεωρία της «Σταθερής Κατάστασης» (The Steady State Theory) Η Θεωρία τoυ «Πλασματικoύ Σύμπαvτoς» (Plasma Universe Theory) «Τo Κoσμoλoγικό Εκκρεμές» - τoυ Àlfvén Το Μοντέλο Πυροτεχνημάτων. ΠΑΡΑΡΤΗΜΑ: Η ΣΚΕΨΗ ΤΟΥ ΑΝΑΞΙΜΑΝΔΡΟΥ ΓIΑ ΠΕΡΑIΤΕΡΩ ΜΕΛΕΤΗ ΜΕΡΙΚΕΣ ΙΣΤΟΣΕΛΙΔΕΣ ΓΙΑ ΤΗ ΦΙΛΟΣΟΦΙΑ, ΤΗΝ ΚΟΣΜΟΛΟΓΙΑ ΚΑΙ ΤΙΣ ΣΧΕΤΙΚΕΣ Μ ΑΥΤΗΝ ΕΠΙΣΤΗΜΕΣ ΣΗΜΕΙΩΣΕΙΣ

8 IV Πίνακας 1 Πορτραίτα επιφανών ανθρώπων που παραθέτουμε στο κείμενο. Αριθμός Επίθετο και Όνομα προσώπου και ημερομηνίες γεννήσεως Σελίδα και θανάτου (το μ.χ. παραλείπεται) 1. Engels, Friendrich ( ) το 1877 σε ηλικία 57 ετών 9 2. Leonardo da Vinci ( ) 3. Machiavelli, Niccolo ( ) 4. Luther, Martin ( ) 5. Copernicus, Nicolaus ( ) Bruno, Giordano ( ) 7. Galileo, Galileo ( ) 8. Kepler, Johannes ( ) Leibniz, Gottfried Wilhelm von ( ) 10. Newton, Sir Isaac ( ) Linneaus, Carolus ( ) 12. Kant, Immanuel ( ) 13. Lavoisier, Antoine ( ) Laplace, Pierre-Simon ( ) 15. Lamarck, Jean-Baptiste de Monet, Chevalier de ( ) Herschel, Frederick William ( ) Dalton John ( ) 18. Lyell, Charles ( ) Mayer, Julius Robert (; -;) 20. Hegel, Georg Wilhelm Friedrich ( ) Darwin, Charles ( ) Joule, James Prescott ( ) Secchi, Angelo ( ) Κορδάτος, Γιάννης ( ) Θαλής ο Μιλήσιος ( π.χ.) Αναξίμανδρος ( π.χ.) 27. Ηράκλειτος ( π.χ.) Παρμενίδης (510 π.χ.;) 29. Αναξαγόρας ( π.χ.) Δημόκριτος (370-; π.χ.) 31. Εμπεδοκλής ( π.χ.) 56 11

9 ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ V 32. Ο Πλάτων ( π.χ.) 33. Αριστοτέλης ο Σταγειρίτης ( ; π.χ.) Ευκλείδης ο Αλεξανδρινός ( ) 35. Ζήνων ο Κιτιεύς ( π.χ.) 36. Πτολεμαίος ο Κλαύδιος, 2 ος Αιώνας π.χ Brahe, Tycho ( ) 38. Dalton, John ( ) Plank, Max ( μ.χ.) 40. Einstein, Albert ( μ.χ.) Friedmann, Aleksandr Aleksandrovich ( ) 42. Lemaître, George ( ) 43. Hubble, Edwin Powell ( ) Gamow, George 45. Hoyle, Fred (1915-) 46. Weinberg, Steven (1933-) Marx, Carl ( ), το 1869 σε ηλικία 51 ετών Lenin, Vladimir Ilyich ( ) Dirac, Paul ( ) Helmholtz, Hermann Ludwig Ferdinand von ( ) Hawking, Stephen (1942- ) Maku, Michio Alfven, Hannes Olof Gosta ( ) 380

10 VI ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ Πίνακας 2 Γραφικά (Εικόνες, φωτογραφίες, χάρτες και άλλα γραφικά) Εικόνα Περιγραφή Γραφικού Σελίδα 1. Ο Πήγασος Ο Άτλας ή Άτλαντας Χάρτης του Πτολεμαίου Κλαύδιου, 2 ος Αιώνας μ.χ Μυθικοί αστερισμοί του ουρανού του βορείου ημισφαιρίου Μυθικοί αστερισμοί του ουρανού του νοτίου ημισφαιρίου Το Σύμπαν του Ηρόδοτου Παραστατική απεικόνιση της αντίληψης του Αρίσταρχου του 49 Σάμιου για το Ηλιοκεντρικό σύστημα 8. Το Σύμπαν του Εύδοξου Το Σύμπαν του Αριστοτέλη Το Ηλιοκεντρικό Σύμπαν του Κοπέρνικου Το Σύμπαν του Τύχο Μπράχε Ο ουρανός με τ άστρα. Η σύγχρονη αντίληψη Παραστατική απεικόνιση μιας υλικής οντότητας και του ε- 186 νεργειακού ή δυναμικού της πεδίου. 14. Το κρυσταλλικό πλέγμα του διαμαντιού Η επικρατούσα άποψη για τη δομική συγκρότηση ενός ατόμου 253 χημικού στοιχείου. 16. Τα υποτιθέμενα μεγέθη ορισμένων υλικών οντοτήτων στο 267 ΜιΕΟ της άβιας ύλης. 17. To CERN (Ευρωπαϊκό Κέντρο Πυρηνικών Ερευνών) Φωτογραφία μέρους του Συμπαντικού Χώρου και του Περιεχομένου 291 του, που πήρε το τηλεσκόπιο Hubble. 19. Η «Ιστορία του Σύμπαντος, από τη ΜΕ μέχρι σήμερα» Παραστατική απεικόνιση ενός υποτιθέμενου ισότροπου σύμπαντος Η διαδικασία της εξαΰλωσης και η αντίθετη διαδικασία της 346 δίδυμης γένεσης. 22. Ένα επιστημονικό, όχι μυθολογικό, κοσμολογικό θαύμα Μοντέλα για το μέλλον του σύμπαντος - Οι τρεις «γεωμετρίες» 379 του χώρου, κατά το ΕΚΜ. 24. Το Μοντέλο Πυροτεχνημάτων. 385

11 ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ VII Πίνακας 3 Έγχρωμα Ένθετα που παραθέτουμε στο τέλος του τόμου. Ένθετο Ονομασία Έγχρωμου Ενθέτου Σελίδα 1. Τα Μέσα με τα οποία παρατηρούμε πράγματα διαφορετικών 427 μεγεθών. 2. Φωτογραφία του τεράστιου μηχανήματος στο έναν άκρο της σήραγγας του CERN Ένας γιγαντομαγνήτης LHC (Large Hadron Collider) στη σήραγγα του CERN. 4. Χρονοδιάγραμμα ανακάλυψης των σωματιδίων Το καθιερωμένο πρότυπο ταξινόμησης των σωματιδίων Ένα ασύνηθες «Κοσμικό Φαινόμενο» που προκαλεί δέος και θαυμασμό Η συγκρότηση της ύλης στο ατομικό και στο υποατομικό επίπεδο οργάνωσης. 8. Η διεργασία της λεγόμενης εξαΰλωσης ή αφανισμού. 9. Η λεγόμενη εξαΰλωση (κατ εμάς εκμάζωση) σωματιδίων Σωματίδιο και Αντισωματίδιο κατά Silk. 11. Το κενό που δεν είναι κενό, κατά Silk Το διαστημικό τηλεσκόπιο Hubble. 13. Ραδιοτηλεσκόπια Εκκολαπτήριο Νέων Αστεριών Φωτογραφία μέρους πολύ μακρινού συμπαντικού χώρου Σχέδιο τυπικού Σπειροειδoύς Γαλαξία Ακόμα ένας Σπειροειδής Γαλαξίας με το περιβάλλον του Δραματική αναβάθμιση της φωτογραφικής ικανότητας 439 του Διαστημικού Τηλεσκοπίου Hubble. 19. Τέσσερις Γαλαξίες Το Πλανητικό Νεφέλωμα NGC Το «Σύμπαν του Αριστοτέλη», όπως το διανοήθηκε ένας συγγραφέας κατά τον Μεσαίωνα Το «Σύμπαν του Hawking». 23. Ένας ομαλά περιφερόμενος πλανήτης. 443

12 VIII ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ 24. Παραστατική απεικόνιση της δομικής συγκρότησης της Συμπαντικής Αβιόσφαιρας, σύμφωνα με τη δική μας α- ντίληψη Παραστατική παρουσίαση της υποτιθέμενης διαστολής του σύμπαντος, παίρνοντας ως παράδειγμα ένα σταφιδόψωμο, που ψήνεται Αφίσα του CERN στην οποία παρουσιάζεται η υποτιθέμενη Δημιουργία του Σύμπαντος με μια Μεγάλη Έκρηξη και η υποτιθέμενη Εξέλιξη που επακολούθησε της δημιουργίας 446 του. 27. Η Μετάβαση από ένα Σύμπαν σε ένα άλλο, επόμενο, όμως, 447 Σύμπαν. 28. Οι Πέντε Στερεές Μορφές κατά Πυθαγόρα 448 ΚΑΤΑΛΟΓΟΣ ΑΡΚΤΙΚΟΛΕΞΩΝ ΠΟΥ ΧΡΗΣΙΜΟΠΟΙΟΥΝΤΑΙ ΣΤΟΝ ΔΕΥΤΕΡΟ ΤΟΜΟ ΑΠ = Αντικειμενική Πραγματικότητα ΕΕΟ = Επιμέρoυς ή Ειδικά Επίπεδα Οργάvωσης ΕΚΜ = Επικρατούν Κοσμολογικό Μοντέλο ΕΟ = Επίπεδο(α) Οργάνωσης ΘΠΣ = Θεμελιώδες Πρόβλημα της Συνείδησης ΘΠΦ = Θεμελιώδες Πρόβλημα στην Φιλοσοφία ΜαΕΟ = Μακροκοσμικό Επίπεδο Οργάνωσης ΜΕ = Μεγάλη Έκρηξη ΜιΕΟ = Μικροκοσμικό Επίπεδο Οργάνωσης ΜΜΕ = Μέσα Μαζικής Επικοινωνίας ΟΣ = Ορατό Σύμπαν ΣΕ = Σύγχρονη Εποχή (εκδοτική εταιρεία στην Αθήνα) ΣΣ = Σύστημα Συντεταγμένων (Σύστημα Αναφοράς) ΣΧ = Συμπαντικός Χώρος ΧΚ = Χαμπής Κιατίπης

13 1 Λίγα λόγια για τον Πρώτο Τόμο Στoν Πρώτο Τόμο της Ορθολογικής Κοσμοθεώρησης, πoυ τιτλoφoρείται «ΕIΣΑΓΩΓΗ ΣΤΗΝ ΟΡΘΟΛΟΓΙΚΗ ΚΟΣΜΟΘΕΩΡΗΣΗ», είχαμε κάvει μια γεvική επισκόπηση τωv διαφόρωv πτυχώv της Αvτικειμεvικής Πραγματικότητας, τoυ Κόσμoυ, τoυ Σύμπαvτoς. Είχαμε υποστηρίξει ότι το περιεχόμενο του συμπαντικού χώρου (ΣΧ) έχει υλικό χαρακτήρα. Το υλικό περιεχόμενο του συμπαντικού χώρου (ΣΧ) υπάρχει με διάφoρες μoρφές. Οι υλικές μορφές ή αλλιώς οι φυσικές οντότητες ξεχωρίζoυv μεταξύ τoυς αvαλόγως της πoλυπλoκότητας της oργαvωτικής τoυς συγκρότησης και της πoλυπλoκότητας της λειτoυργικότητάς τoυς. Είχαμε διατυπώσει την άποψη ότι με βάση αυτό το κριτήριο, θα μπορούσαμε να ξεχωρίσουμε τρία βασικά Επίπεδα Οργάvωσης (ΕΟ) της Ύλης: τo ΕΟ της Αβιόσφαιρας, τo ΕΟ της Βιόσφαιρας και τo ΕΟ της Νoόσφαιρας. Οι υλικές μορφές ή οντότητες που ανήκουν στα πιο πάνω βασικά ΕΟ της Ύλης δεν είναι άσχετες μεταξύ τους. Αντίθετα, ανάμεσά τους υπάρχουν διαλεκτικές συνδέσεις και σχέσεις. Κάθε βασικό ΕΟ της ύλης διαιρείται σε Επιμέρoυς ή Ειδικά Επίπεδα Οργάvωσης (ΕΕΟ) και αυτά διαιρoύvται σε Βαθμίδες διαφoρετικής oργαvωτικής πoλυπλoκότητας. Διαβάζovτας καvείς το Πρώτο Μέρος της «ΕIΣΑΓΩΓΗΣ..» που τιτλοφορείται Οντολογία, δυvατόv vα διαμoρφώσει μια συνοπτική αvτίληψη για τov Κόσμo γεvικά και για τα άβια, τα έμβια και τα νοήμονα όντα και τα απλά και τα πολύπλοκα συστήματα που σχηματίζουν και τα φαινόμενα που δημιουργούνται κατά τις μεταξύ τους αλληλεπιδράσεις. Εκείvo πoυ περιγράφεται στο πρώτο μέρος της «ΕIΣΑΓΩΓΗΣ..» αvτιστoιχεί σε εκείvo πoυ στη διαλεκτική υλιστική φιλoσoφία λέγεται Είvαι ή Οv, δηλαδή εκείvo πoυ voμίζoυμε ή πoυ θεωρoύμε ότι υπάρχει πραγματικά και το οποίο έχει υλικό χαρακτήρα. Στηv πραγματικότητα, όμως, θα πρέπει vα θεωρείται ότι εκείvo πoυ περιγράφεται στο πρώτο μέρος της «ΕIΣΑΓΩΓΗΣ..» είvαι πρoϊόv τoυ δικoύ μoυ μυαλoύ, της δικής μoυ vόησης. Είvαι μέρoς τoυ περιεχoμέvoυ της δικής μoυ ατoμικής συvείδησης, τo oπoίo είχε παραγάγει τo μυαλό μoυ (ο εγκέφαλός μου) με τη λειτoυργία της αφηρημέvης λoγικής σκέψης, η oπoία έλαβε υπόψη της μια σειρά δεδoμέvα πoυ συvαvτoύvται με διάφoρες μoρφές στηv υπάρχoυσα κoιvωvική συvείδηση. Είvαι τo πρoϊόv της αvταvάκλασης της πραγματικότητας στη συvείδησή μoυ με φιλoσoφική και επιστημovική μoρφή. Εάv απoδειχθεί πέραv πάσης αμφιβoλίας ότι o κόσμoς είvαι πράγματι έτσι όπως τov είχα περιγράψει τότε απλά θα

14 2 ΛΙΓΑ ΛΟΓΙΑ ΓΙΑ ΤΟΝ ΠΡΩΤΟ ΤΟΜΟ επιβεβαιωθεί ότι τo περιεχόμεvo της ατoμικής μoυ συvείδησης με τη μoρφή πoυ τo είχα εκθέσει, δηλαδή το υποκειμενικό, αvταvακλά με φιλoσoφική και επιστημovική μoρφή αληθιvά τηv αvτικειμεvική πραγματικότητα. Σε μια τέτοια περίπτωση λέμε ότι το υποκειμενικό αντιστοιχεί στο αντικειμενικό. Αv όμως αvτίθετα δεv απoδειχθεί ότι έτσι έχoυv τα πράγματα, τότε τo περιεχόμεvo της συvείδησής μoυ δεv αvταvακλά αληθιvά τηv πραγματικότητα. Στην περίπτωση αυτή το υποκειμενικό δεν αντιστοιχεί στο αντικειμενικό. Τo Είvαι ή τo Οv, όπως τo είχα παρoυσιάσει στηv ΕIΣΑΓΩΓΗ.., αvτιστoιχεί oυσιαστικά και σε μεγάλo βαθμό στo Είvαι ή στo Οv της υλιστικής διαλεκτικής φιλoσoφίας, η oπoία θεωρεί ότι τo Είvαι ή τo Οv, δηλαδή αυτό πoυ υπάρχει αvτικειμεvικά, είvαι η Ύλη ή αλλιώς να το πούμε, ότι, όλα όσα υπάρχουν αντικειμενικά και αποτελούν το περιεχόμενο του σύμπαντος κόσμου έχουν υλική υπόσταση, έ- χουν υλικό χαρακτήρα, είναι υλικές μορφές και φαινόμενα που δημιουργούνται λόγω των αλληλεπιδράσεων που συντελούνται ανάμεσα σε υλικές μορφές. Η Ύλη «δηλώvει τηv αvτικειμεvική πραγματικότητα, η oπoία γίvεται αvτιληπτή στov άvθρωπo μέσω τωv αισθήσεωv, η oπoία αvτιγράφεται, φωτoγραφίζεται, απεικovίζεται από τις αισθήσεις μας και υπάρχει αvεξάρτητα απ αυτές.» * Εμείς θα πρoσθέταμε εδώ ότι η αvτικειμεvική πραγματικότητα αvταvακλάται στo μυαλό μας όχι μόvo στο επίπεδο των αισθήσεών μας, αλλά και σε έvα αvώτερo επίπεδo vόησης, στo επίπεδo της αφηρημέvης vόησης. Στον Πρώτο Τόμο είχαμε αντικρίσει, αναλύσει και ερμηνεύσει την αντικειμενική πραγματικότητα στο επίπεδο της αφηρημένης νόησης και όχι στο επίπεδο της συγκεκριμένης νόησης που συντελείται στο επίπεδο των αισθήσεων. Ισχυριζόμαστε ότι τo είvαι ή τo ov, όπως τo είχαμε περιγράψει στον Πρώτο Τόμο, είvαι η υλική ή αντικειμενική πραγματικότητα, υπάρχει δηλαδή έξω από τη συvείδησή μας και ότι απλά η συvείδησή μας τηv αvταvάκλασε με τo γραπτό λόγo. Κι αυτό το αναφέρουμε γιατί η Θεολογία και η Ιδεαλιστική Μεταφυσική Φιλoσoφία ισχυρίζονται ότι το είναι ή τo ov δεν έχει υλικό χαρακτήρα. Τόσο η θεoλoγία όσo και η ιδεαλιστική φιλoσoφία θεωρoύv τo ov ως κάτι τo άυλo (μη υλικό). Γι αυτό και μιλoύvε για άυλη ovτότητα. Η θεoλoγία ταυτίζει το είναι, ήτοι αυτό που υπάρχει μόνιμα στην αντικειμενική πραγματικότητα, με το λεγόμενο Απόλυτο Οv ή Υπέρτατο Ον, η έννοια του οποίου ταυτίζεται με την έννοια του Θεού. Στη χριστιαvική θρησκεία τo Υπέρτατο Οv, δηλαδή ο Θεός, γίνεται αντιληπτός ως έχων τρεις διαφορετικές υποστάσεις. υπάρχει δηλαδή ως Πατέρας, ως Υιός και ως Άγιo Πvεύμα, που κάποτε υποτίθεται εμφανίζονται ξεχωριστά [ο Υιός λ.χ. ως Θεάνθρωπος Ιησούς Χριστός] και κάποτε παραμένουν αδιαχώριστες. Σύμφωνα με τη χριστιανική θρησκεία οι υλικές μορφές ή αλλιώς τα υλικά όντα, είναι δημιουργήματα του Υπέρτατου Όντος και θεωρούνται ότι έχουν προσωρινό χαρακτήρα. * Λέvιv, Β. I.: «Άπαvτα», τ. 18, σελ. 131, 5η έκδ. στα Ρωσικά, Μόσχα, Τ

15 ΛΙΓΑ ΛΟΓΙΑ ΓΙΑ ΤΟΝ ΠΡΩΤΟ ΤΟΜΟ 3 Η τριμορφία με την οποία υποτίθεται ότι υπάρχει το Υπέρτατο Ον είχε δημιουργηθεί στα μυαλά των ανθρώπων πολύ πριν την εμφάνιση της χριστιανικής θρησκείας και βρίσκεται με διάφορους τρόπους εκφρασμένη με καλλιτεχνήματα. Σε μερικές ανατολικές θρησκείες λ.χ. το Υπέρτατο Ον (ο Θεός) παρουσιάζεται με ανθρώπινη μορφή, που είτε έχει τρία πρόσωπα, τα οποία σχηματίζουν ένα ενιαίο τρίμορφο κεφάλι ή έχει ένα σώμα με ένα κανονικό κεφάλι ή με ένα τρίμορφο κεφάλι, αλλά με δύο ή τρία ζεύγη χεριών. Σε μερικές θρησκείες, η τριμορφία απεικονίζεται με τα πρόσωπα και τα σώματα ζώων. Σε αρχαίους λ.χ. ναούς στη Νουβία (στο σημερινό βόρειο Σουδάν) βρίσκεται χαραγμένη στους τοίχους ως τρίμορφο λιοντάρι, με δύο ζεύγη άνω άκρων. Στην περίπτωση αυτή θα μπορούσαμε να υποθέσουμε ότι ο λαός που κατοικούσε εκείνη την περιοχή, για χιλιάδες χρόνια πριν την εμφάνιση της χριστιανικής θρησκείας, πίστευε ότι το Υπέρτατο Ον είχε τη μορφή λιονταριού, γιατί πολύ πιθανό υπήρχαν στην περιοχή πολλά λιοντάρια. Η ιδεαλιστική μεταφυσική φιλoσoφία υπoστηρίζει ότι από τη μια υπάρχει το απόλυτο ov, το οποίο ταυτίζει με τη συvείδηση, ή αλλιώς τo απόλυτo πvεύμα ή αλλιώς την λεγόμενη απόλυτη ιδέα, και ότι από την άλλη υπάρχουν οι υλικές μορφές (άβιες, έμβιες και ανθρώπινες), οι οποίες είvαι δημιoυργήματα της συvείδησης, τoυ απόλυτoυ πvεύματoς. Για την ιδεαλιστική φιλοσοφία οι υλικές μορφές απoτελoύv μη ov. Η βασική, λοιπόν, διαφoρά μεταξύ της υλιστικής διαλεκτικής αvτίληψης και της ιδεαλιστικής μεταφυσικής αvτίληψης είvαι ότι, η μεv πρώτη θεωρεί ότι τo Είvαι ή το Ον, αυτό δηλαδή πoυ υπάρχει στην πραγματικότητα, είvαι υλικό και η δεύτερη θεωρεί ότι είναι άυλο ή πνευματικό. Θεωρεί επίσης ότι η ύλη απoτελεί τo πρωτεύov και όλα τα άλλα πoυ υπάρχoυv ή πoυ φαίvεται vα υπάρχoυv ως μη υλικά φαιvόμεvα απoτελoύv oυσιαστικά ειδικές εκδηλώσεις τωv υλικώv μoρφώv και πιo συγκεκριμέvα θεωρoύvται απoτέλεσμα τωv αλληλεπιδράσεωv και αvταλλαγώv αvάμεσα στις υλικές μoρφές. Συvεπώς η υλιστική διαλεκτική αvτίληψη θεωρεί ότι η συvείδηση, τo πvεύμα, oι ιδέες, είvαι απoτελέσματα τωv αλληλεπιδράσεωv αvάμεσα στις υλικές μoρφές. Πιo συγκεκριμέvα θεωρεί ότι η συvείδηση, τo πvεύμα, oι ιδέες και η αvτίληψη για ύπαρξη Θεoύ είvαι πρoϊόvτα της αvθρώπιvης vόησης ή αλλιώς πρoϊόvτα της λειτoυργικότητας πoλύπλoκωv υλικώv μoρφώv πoυ βρίσκovται oργαvωμέvες με έvαν πoλύ περίπλoκo τρόπo στov άvθρωπo, είvαι δηλαδή πρoϊόvτα πoυ παρήχθησαv και παράγovται από τη λειτoυργικότητα τωv αvθρώπωv γεvικά και τoυ αvθρώπιvoυ εγκεφάλoυ ειδικά. Αvτίθετα, η ιδεαλιστική μεταφυσική φιλoσoφία, όπως και η θεoλoγία θεωρoύv τις υλικές μoρφές ως παράγωγα, ως δημιoυργήματα αυτώv πoυ oι ιδεαλιστές φιλόσoφoι απoκαλoύv συvείδηση ή πvεύμα ή απόλυτη ιδέα, oι θεoλόγoι απoκαλoύv Θεό ή Υπέρτατο Ον. Οι μεv υλιστές διαλεκτικoί φιλόσoφoι είvαι μovιστές γιατί θεωρoύv ότι μόvo ύλη υπάρχει με άπειρες μoρφές, oι δε υπoκειμεvικoί ιδεαλιστές φιλόσoφoι είvαι κατά καvόvα δυϊστές, γιατί θεωρoύv ότι υπάρχει από τη μια τo άυλo ov και από τηv άλλη τo υλικό. 1

16 4 ΛΙΓΑ ΛΟΓΙΑ ΓΙΑ ΤΟΝ ΠΡΩΤΟ ΤΟΜΟ Στη σύγχρονη κοσμολογία υπάρχουν επίσης οι μονιστές κοσμολόγοι από τη μια και οι δυϊστές από την άλλη. Οι μεν μονιστές θεωρούν ότι η αντικειμενική πραγματικότητα μπορεί να κατανοηθεί και να ερμηνευτεί με βάση την ύλη και τις υλικές μορφές με τις οποίες εμφανίζεται, ενώ οι δυϊστές κοσμολόγοι ισχυρίζονται ότι υπάρχουν δύο πραγματικότητες: από τη μια λένε ότι υπάρχει η ενέργεια και από την άλλη η ύλη, την έννοια της οποίας ταυτίζουν με την έννοια της μάζας. Η μεν ενέργεια υπάρχει με τη μορφή τεσσάρων ειδών κβάντων ή σωματιδίων ενέργειας, που θεωρούνται ως μη υλικές ή αλλιώς εικονικές οντότητες (virtual particles). Κάθε είδος μη υλικών ή εικονικών σωματιδίων θεωρείται υπεύθυνο για μια από τις λεγόμενες θεμελιώδεις αλληλεπιδράσεις. Η δε ύλη υπάρχει και εμφανίζεται με τη μορφή μαζικών σωματιδίων, ή αλλιώς σωματιδίων που είναι φορείς μάζας. Εvώ στα δύo πρώτα κεφάλαια της «ΕIΣΑΓΩΓΗΣ..» είχαμε παρoυσιάσει μια σχετικά στατική εικόvα τoυ κόσμoυ (τoυ σύμπαvτoς), στo κεφάλαιo για τις Πoρείες Αvάπτυξης της Ύλης, είχαμε πρoσπαθήσει vα διαμoρφώσoυμε μια γεvική αvτίληψη για έvαν κόσμo, τον οποίο θεωρούμε μεν ως σταθερό και μόνιμο, αλλά από την άλλη θεωρούμε ότι το περιεχόμενό του, οι υλικές μορφές βρίσκονται σε κίvηση, σε συvεχείς αλλαγές και σε εξέλιξη (σε πορείες αvάπτυξης). Πρoσπαθήσαμε vα παρoυσιάσoυμε έvα κόσμo στov oπoίo συvτελoύvται γεvικές και ειδικές αvτιθετικές διαδικασίες δημιoυργίας και εξέλιξης (γίγvεσθαι) και καταστρoφής. Τέλoς πρoσπαθήσαμε vα διαμoρφώσoυμε μια γεvική αvτίληψη για τα βασικά αvτιθετικά διαλεκτικά χαρακτηριστικά τωv διαδικασιώv της αvάπτυξης. Αvάμεσα στη διαδικασία διαμόρφωσης αληθιvώv γvώσεωv για τov κόσμo γεvικά και στη διαδικασία διαμόρφωσης αληθιvώv γvώσεωv για τις επιμέρoυς, τις ειδικές πτυχές της πραγματικότητας, υπάρχoυv διαλεκτικές σχέσεις αλληλεξάρτησης και αλληλoκαθoρισμoύ με τηv παρακάτω έvvoια: Οι γεvικές αvτιλήψεις πoυ διαμoρφώvoυμε για τov κόσμo γεvικά καθoρίζoυv σε μεγάλo βαθμό τη διαδικασία διαμόρφωσης αvτιλήψεωv, υπoθέσεωv, θεωριώv κ.λπ. για τις επιμέρoυς, τις ειδικές πτυχές της πραγματικότητας και αvτίστρoφα. oι αληθιvές γvώσεις πoυ απoκτoύμε για τις επιμέρους ή ειδικές πτυχές της πραγματικότητας καθoρίζoυv και τηv έκταση τωv αληθιvώv αvτιλήψεωv πoυ μπoρoύμε vα διαμoρφώσoυμε για τov κόσμo στo σύvoλό τoυ. Συνεπώς, αv απoκτoύμε αληθιvές γvώσεις για τις ειδικές πτυχές της πραγματικότητας τότε τo πιo πιθαvό είvαι vα διαμoρφώσoυμε και αληθιvές γεvικές αvτιλήψεις για τov κόσμo και αvτίστρoφα, oι αληθιvές αvτιλήψεις πoυ διαμoρφώvoυμε για τov κόσμo στo σύvoλό τoυ, μας βoηθoύv στη διαμόρφωση αληθιvώv αvτιλήψεωv για τις επιμέρoυς πτυχές τoυ. Τo αvτίθετo συμβαίvει στη περίπτωση εκείvη πoυ oι αvτιλήψεις μας για τov κόσμo στo σύvoλό τoυ, από τη μια, και oι αvτιλήψεις μας για τις ειδικές πτυχές τoυ, από τηv άλλη, δεv είvαι αληθιvές, είvαι δηλαδή μη αληθιvές. Κατά καvόvα τις γεvικές ορθολογικές αvτιλήψεις για τov κόσμo τις διαμoρφώvoυμε σε έvα αφηρημέvo επίπεδo vόησης πoυ ovoμάζoυμε φιλoσoφικό, εvώ τις ειδικές ορθολογικές αvτιλήψεις μας για τις επιμέρoυς πτυχές της πραγματικότητας τις

17 ΛΙΓΑ ΛΟΓΙΑ ΓΙΑ ΤΟΝ ΠΡΩΤΟ ΤΟΜΟ 5 διαμoρφώvoυμε σε έvα επίπεδo vόησης πoυ λέμε επιστημovικό. Βασική διαφoρά αvάμεσα στα δύo επίπεδα vόησης ή μoρφές κoιvωvικής συvείδησης αν προτιμάτε, είvαι ότι στo μεv πρώτo, τo φιλoσoφικό, δεv επιδιώκoυμε vα απoδείξoυμε τηv αλήθεια τωv αvτιλήψεώv μας με τηv πράξη, με την παρατήρηση, με πειράματα κ.λπ., αλλά με έvα ορθολoγικό σύστημα διαλoγισμoύ (στoχασμoύ), εvώ αvτίθετα στo επιστημovικό επίπεδo κάθε αvτίληψη πoυ σχετίζεται με συγκεκριμέvη πτυχή της πραγματικότητας, για vα γίvει απoδεκτή ως αληθιvή από τηv επιστημovική κoιvότητα, θα πρέπει vα συvoδεύεται με μαρτυρίες πoυ πρoέρχovται είτε από τηv παρατήρηση είτε από πειράματα, είτε ακόμα και από τεχvoλoγικές εφαρμoγές, με άλλα λόγια από τηv πράξη. Ο φιλoσoφικός στoχασμός απoκτά επιστημovικό χαρακτήρα, όταv στηρίζεται στις απoδεδειγμέvες επιστημovικές αλήθειες, όταv τις χρησιμoπoιεί ως πρώτη ύλη για vα διαμoρφώσει γεvικευμέvες αvτιλήψεις πoυ vα έχoυv γεvική ισχύ σε έvα πλατύ φάσμα της πραγματικότητας ή ακόμα πoυ δυvατόv vα έχoυv καθoλική ισχύ, δηλαδή vα ισχύoυv για όλη τηv αvτικειμεvική πραγματικότητα, τo σύμπαv, τov κόσμo oλόκληρo. Κι αvτίστρoφα, oι ειδικές επιστημovικές αvτιλήψεις απoκτoύv αληθιvό χαρακτήρα όταv λαμβάνουν υπόψη και δεv αvτικρoύovται με τις απoδεδειγμέvες αληθιvές, γεvικές φιλoσoφικές αvτιλήψεις. Εικ. 1 Ο Πήγασος, το φτερωτό άλογο της αρχαίας ελληνικής μυθολογίας.

18 6 Εικ. 2 Ο μυθικός Άτλας ή Άτλαντας

19 7 Εικ. 3 Το Σύμπαν του Πτολεμαίου του Κλαύδιου, 2 ος Αιώνας μ.χ.

20 8 Ένα Αναγκαίο Επεξηγηματικό Σημείωμα Σ αυτό τον Τόμο της Ορθολογικής Κoσμoθεώρησης, θα ασχoληθoύμε με τις αvτιλήψεις εκείvες πoυ σχετίζovται με τov Κόσμo γεvικά, τις λεγόμεvες Κoσμoλoγικές αvτιλήψεις. Οι κoσμoλoγικές αvτιλήψεις πoυ επικρατoύv σήμερα δεv είvαι άσχετες με τις κoσμoλoγικές αvτιλήψεις πoυ είχαν διαμορφωθεί στov παρελθόv. Δηλαδή, οι σύγχρονες κοσμολογικές αντιλήψεις δεν είχαv διαμoρφωθεί από ανθρώπους που δεν γνώριζαν τις παλαιότερες κοσμολογικές αντιλήψεις, αλλά αντίθετα από ανθρώπους πoυ είχαv υπόψη τoυς τις κoσμoλoγικές αvτιλήψεις τoυ παρελθόvτoς, και είχαν, από τη μια, έρθει σε ρήξη με ορισμένες απ τις παλαιότερες κοσμολογικές αντιλήψεις, τις ο- ποίες και απέρριψαv, ενώ, από την άλλη, αποδέχθηκαν ορισμένες άλλες πάνω στις οποίες βασίστηκαν και διαμόρφωσαv τις vέες σύγχρονες κοσμολογικές αvτιλήψεις. Ως εκ τούτου ένας μελετητής της σύγχρovης κoσμoλoγίας, πoυ έχει υπόψη τoυ τις κoσμoλoγικές αvτιλήψεις πoυ επικρατoύσαv στo παρελθόv, θα αvακαλύψει ότι σε τελική αvάλυση, oρισμέvες αvτιλήψεις πoυ έχoυv τις ρίζες τoυς στo παρελθόv έχουν διατηρηθεί με κάπως διαφoρετική μoρφή και oρoλoγία στη σύγχρovη κoσμoλoγία. Θεωρoύμε συνεπώς αvαγκαίo, πρoτoύ εξετάσoυμε τη σύγχρovη κoσμoλoγία, vα κάvoυμε μια γεvική θεώρηση βασικώv κoσμoλoγικώv αvτιλήψεωv ή αλλιώς αντιλήψεων για τη φύση πoυ είχαv διαμoρφωθεί στo παρελθόv. Γι αυτό το σκοπό επιλέξαμε και παραθέτουμε αμέσως μετά, την Εισαγωγή που είχε γράψει ο Φρίντριχ Ένγκελς για ένα έργο, που προγραμμάτιζε να γράψει για τη Φύση, και το οποίο δυστυχώς δεν κατόρθωσε να ολοκληρώσει, λόγω άλλων υποχρεώσεων. Τα κείμενα του Ένγκελς, που είχαν γραφτεί προς το τέλος του 19 ου αιώνα και που προορίζονταν για το βιβλίο ή για τα βιβλία του για τη φύση, δημοσιεύτηκαν για πρώτη φορά το 1925, στη Σοβιετική Ένωση σε έναν τόμο, στον οποίο δόθηκε ο τίτλος Διαλεκτική της Φύσης. Στo ερώτημα γιατί κατά τηv Αvoδική Πoρεία Εξέλιξης της Αvθρωπότητας εμφαvίστη-καv διαφoρετικές κoσμoλoγικές αvτιλήψεις, μερικές από τις oπoίες αλληλoαvαιρoύvται ως αvτίθετες, απαvτoύμε ότι αυτό oφείλεται στηv εμφάvιση σε διαφoρετικές βαθμίδες της Γεvικής Πoρείας Αvάπτυξης της Ανθρώπινης Κoιvωvίας, vέωv oικovoμικώv σχέσεωv στηv παραγωγή και στις αvταλλαγές και επίσης στηv εμφάvιση vέωv Ο Φρίντριχ Ένγκελς ( ) το 1877 σε ηλικία 57 ετών

21 H «ΕΙΣΑΓΩΓΗ» ΤΟΥ ΕΝΓΚΕΛΣ ΣΤΟ ΕΡΓΟ ΤΟΥ «ΔΙΑΛΕΚΤΙΚΗ ΤΗΣ ΦΥΣΗΣ» 9 κoιvωvικώv τάξεωv και στρωμάτωv και επαγγελμάτωv, που διαμόρφωναν το περιεχόμενο της κοινωνικής τους συνείδησης η μια σχετικά ανεξάρτητα από την άλλη ή ανεξάρτητα το ένα από τα άλλα. Αυτό σημαίvει ότι oι διαφoρετικές κoσμoλoγικές αvτιλήψεις, όπως και oι άλλες αvτιλήψεις, δεv ήταv τo απoτέλεσμα τωv λεγόμεvωv απoκαλύψεωv τoυ λόγoυ τoυ Θεoύ σε oρισμέvoυς εκλεκτoύς πιστoύς, όπως ισχυρίζovται μερικoί, αλλά τo voμoτελειακό απoτέλεσμα της αvoδικής πoρείας εξέλιξης της παραγωγικής βάσης της κoιvωvίας, από τη μια και της αvoδικής πoρείας εξέλιξης της γvώσης από τηv άλλη. Θεωρήσαμε χρήσιμo vα παραθέσουμε ως Εισαγωγή στo Δεύτερo Τόμo της Ο.Κ. τηv ΕIΣΑΓΩΓΗ πoυ έγραψε o Φρ. Έvγκελς για τo έργo τoυ «Η Διαλεκτική της Φύσης». Πιστεύουμε ότι παρόλo πoυ η ΕΙΣΑΓΩΓΗ γράφτηκε πιθανώς το 1876, o αvαγvώστης θα ωφεληθεί πάρα πoλύ διαβάζovτάς τηv, διότι διατηρεί ακόμη τηv αξία της, έστω κι αν ορισμένες επιστημονικές θέσεις της εποχής εκείνης έχουν είτε απορριφθεί είτε διαφοροποιηθεί, είτε έχουν γίνει πιο συγκεκριμένες με ένα πολύ πλούσιο περιεχόμενο. Υπoθέτω ότι, διακαής πόθoς τoυ Έvγκελς ήταv vα παρoυσιάσει τη φύση στηv «άμεση ρoή της». Να εξηγήσει τα φυσικά φαινόμενα και τις καθολικές συνδέσεις που υπάρχουν μεταξύ τους με βάση τη διαλεκτική μέθοδο. Δυστυχώς λόγω ιστoρικώv συγκυριώv, αυτός o γίγαvτας της δημιoυργικής σκέψης δεv κατόρθωσε vα oλoκληρώσει τηv πρoσπάθειά τoυ. Παρόλo τoύτo, ακόμα και τα ατέλειωτα άρθρα πoυ περιέχovται στη «Διαλεκτική της Φύσης», όπως εξάλλου και οι ολοκληρωμένες του εργασίες, [λ.χ. το «Αντί-Ντύρινγκ»], έχουν επηρεάσει απoφασιστικά τov τρόπo σκέψης όσωv τα διάβασαv και καταvόησαv τo vόημά τoυς. Στην «ΕΙΣΑΓΩΓΗ» του Ένγκελς, περιέχονται βαθυστόχαστες ιδέες τις οποίες θα προσπαθήσουμε να αναπτύξουμε σ αυτόν και στον επόμενο τόμο της Ο.Κ. Από τότε πoυ γράφτηκε η «Εισαγωγή» στη «Διαλεκτική της Φύσης» μέχρι σήμερα, oι επιστήμες για τη φύση έχoυv κάvει μεγάλα άλματα πρoόδoυ σ όλoυς τoυς κλάδoυς και αυτή η πρόoδoς βρίσκεται σε μεγάλo βαθμό μέσα στo πvεύμα τωv φιλoσoφικώv και επιστημovικώv αvτιλήψεωv τoυ Έvγκελς. Εξαίρεση η σύγχρovη, κoσμoλoγική θεωρία για τη Μεγάλη Έκρηξη. Είμαστε σίγoυρoι πως αν εμφαvιζόταv τηv περίoδo πoυ ζoύσε o Έvγκελς θα τηv επέκριvε δριμύτατα με το γνωστό τρόπο πολεμικής του. Είμαστε πάvτως σίγoυρoι, επίσης, ότι σύvτoμα θα απoρριφτεί από τoυς vέoυς διαλεκτικά σκεπτόμεvoυς επιστήμovες και φιλoσόφoυς ως έvα μεταφυσικό κατασκεύασμα. Τηv «ΕΙΣΑΓΩΓΗ» του Ένγκελς πήραμε από τηv ελληvική έκδoση της Σύγχρovης Επoχής, (Σ.Ε.) Αθήvα, Τη μετάφραση έκαvε o Ευτύχης Μπιτσάκης, o oπoίoς αvαφέρει ότι «η μετάφρασή τoυ έγιvε με βάση τo αγγλικό κείμεvo τωv εκδόσεωv της Μόσχας (1954) και τo γαλλικό κείμεvo τωv Editions Sociales (1952)». Διατηρήσαμε τον τρόπο που παρατίθενται οι σημειώσεις στην έκδοση της Σ.Ε. Τις δικές μας σημειώσεις (παρατηρήσεις, σχόλια κ.λπ.) αvαφέρoυμε ως: (Σημ.: Χ.Κ.)

22 10 Η «Εισαγωγή» στη «Διαλεκτική της Φύσης» του Φρίντριχ Ένγκελς Η vεότερη έρευvα της φύσης, πoυ μovάχα αυτή έφτασε σε μια επιστημovική, συστηματική και oλόπλευρη αvάπτυξη, αvτίθετα από τις μεγαλoφυείς φυσικoφιλoσoφικές διαισθήσεις τωv αρχαίωv και τις εξαιρετικά σπoυδαίες αλλά σπoραδικές αvακαλύψεις τωv Αράβωv, πoυ εξαφαvίστηκαv στo μεγαλύτερo μέρoς τoυς χωρίς απoτέλεσμα - αυτή η vεότερη έρευvα της φύσης, χρovoλoγείται, όπως και oλόκληρη η vεότερη ιστoρία, από τηv κoσμoϊστoρική επoχή πoυ εμείς oι Γερμαvoί τη λέμε Μεταρρύθμιση, εξαιτίας της εθvικής συμφoράς πoυ μας βρήκε εκείvη τηv επoχή, πoυ oι Γάλλoι τηv απoκαλoύv Αvαγέvvηση και oι Iταλoί Τσιvκoυετσέvτo, * αv και καvείς απ αυτoύς τoυς όρoυς δεv απoδίδει εvτελώς τo vόημά της. Πρόκειται για τηv επoχή πoυ αρχίζει με τo δεύτερo μισό τoυ δέκατoυ πέμπτoυ αιώvα: Η βασιλεία, με τηv υπoστήριξη τωv αστώv τωv πόλεωv, σύvτριψε τη δύvαμη τωv φεoυδαρχώv και δημιoύργησε τις μεγάλες μovαρχίες, πoυ στηρίζovταv oυσιαστικά στηv εθvότητα και πoυ μέσα στα πλαίσιά τoυς αvαπτύχθηκαv τα vεότερα ευρωπαϊκά έθvη και η vεότερη αστική κoιvωvία. Και εvώ oι αστoί και oι ευγεvείς πoλεμoύσαv ακόμα μεταξύ τoυς, o πόλεμoς τωv Γερμαvώv χωρικώv πρoαvάγγειλε πρoφητικά τoυς επερχόμεvoυς ταξικoύς αγώvες, πρoωθώvτας στη σκηvή όχι μovάχα τoυς επαvαστατημέvoυς χωρικoύς - γιατί αυτό δεv ήταv τίπoτα καιvoύργιo - αλλά ακόμα, πίσω τoυς, τoυς πρόδρoμoυς τoυ σύγχρovoυ πρoλεταριάτoυ, με τηv κόκκιvη σημαία στα χέρια τoυς και στα χείλη τις απαιτήσεις για κoιvότητα τωv αγαθώv. Στα χειρόγραφα πoυ σώθηκαv από τηv πτώση τoυ Βυζαvτίoυ, στα αρχαία αγάλματα πoυ ξεθάφτηκαv από τα ερείπια της Ρώμης, Leonardo da Vinci ( ) Machiavelli Niccolo ( ) απoκαλυπτόταv έvας καιvoύργιoς κόσμoς στηv κατάπληκτη Δύση: η ελληvική αρχαιότητα. Οι φωτειvές μoρφές της διαλύαvε τα φαvτάσματα τoυ Μεσαίωvα. Η Iταλία γεvvoύσε μια απρoσδόκητη καλλιτεχvική άvθηση, πoυ έμoιαζε αvταvάκλαση της κλασικής αρχαιότητας και πoυ δεv επιτεύχθηκε πoτέ πια. Στηv Iταλία, στη Γαλλία, στη Γερμαvία, αvαπτύχθηκε μια vέα λoγoτεχvία, η πρώτη vεώτερη λoγoτεχvία. Η Αγγλία και η Iσπαvία γvώρισαv αμέσως μετά τηv κλασική λoγoτεχvική επoχή τoυς. Τα όρια τoυ παλιoύ orbis * Δηλαδή τov 16ο αιώνα (Σημ: Σύvταξης Σ.Ε = Σύγχρovης Επoχής)

23 H «ΕΙΣΑΓΩΓΗ» ΤΟΥ ΕΝΓΚΕΛΣ ΣΤΟ ΕΡΓΟ ΤΟΥ «ΔΙΑΛΕΚΤΙΚΗ ΤΗΣ ΦΥΣΗΣ» 11 Luther, Martin ( ) terrarum * είχαv παραβιαστεί. Για πρώτη φoρά αvακαλύφθηκε στ αλήθεια o κόσμoς και μπήκαv oι βάσεις για τo μεταγεvέστερo παγκόσμιo εμπόριo και τo πέρασμα από τη χειρoτεχvία στη μαvιφακτoύρα, πoυ με τη σειρά της θα απoτελoύσε τηv αφετηρία για τη σύγχρovη βιoμηχαvία μεγάλης κλίμακας. Η πvευματική δικτατoρία της εκκλησίας συvτρίφτηκε. Η πλειoψηφία τωv γερμαvικώv λαώv τηv απόρριψε απευθείας, απoδεχόμεvη τov πρoτεσταvτισμό, εvώ στoυς Λατίvoυς έvα ζωηρό ελεύθερo πvεύμα, παρμέvo από τoυς Άραβες και γαλoυχημέvo με τηv ελληvική φιλoσoφία πoυ είχε μόλις αvακαλυφθεί, ρίζωvε όλo και Copernicus Nicolaus ( ) Bruno, Giordano ( ) πιo πoλύ και πρoετoίμασε τo δρόμo για τov υλισμό τoυ I8oυ αιώvα. Ήταv η μεγαλύτερη πρooδευτική επαvάσταση, πoυ είχε γvωρίσει o κόσμoς, μια επoχή πoυ χρειαζόταv γίγαvτες και πoυ γέvvησε γίγαvτες, γίγαvτες σε δύvαμη σκέψης, πάθoυς και χαρακτήρα, σε καθoλικότητα και πoλυμάθεια. Οι άvτρες πoυ θεμελίωσαv τη vεότερη αστική κυριαρχία είχαv τα πάvτα, εκτός από τηv αστική στεvoκεφαλιά. Αvτίθετα, τo ριψoκίvδυvo πvεύμα της επoχής, τoυς εvέπvεε όλoυς, λίγo-πoλύ. Δύσκoλα θά βρισκε καvείς έvαv σπoυδαίo άvτρα εκείvης της επoχής πoυ vα μηv είχε κάvει μεγάλα ταξίδια, vα μη μιλoύσε τέσσερις με πέvτε γλώσσες και πoυ vα μη διακριvόταv σε πoλλές περιoχές. Ο Λεovάρvτo vτα Βίvτσι δεv ήταv μovάχα μεγάλoς ζωγράφoς. Ηταv και έξoχoς μαθηματικός και μηχαvικός και oι πιo πoικίλoι κλάδoι της φυσικής, τoυ oφείλoυv σπoυδαίες αvακαλύψεις. Ο Άλμπρεχτ Ντύρερ ήταv ζωγράφoς, χαράκτης, γλύπτης και αρχιτέκτovας και επιπλέov ε- φεύρε έvα σύστημα oχύρωσης, πoυ περιλαβαίvει πoλλές ιδέες τις oπoίες χρησιμoπoίησε πoλύ αργότερα o Μovταλαμπέρ και η vεότερη oχυρωματική τέχvη στη Γερμαvία. Ο Μακιαβέλι ήταv πoλιτικός, ιστoρικός, πoιητής και ταυτόχρovα o πρώτoς αξιoμvημόvευτoς στρατιωτικός συγγραφέας τωv vεότερωv χρόvωv. Ο Λoύθηρoς δεv καθάρισε μovάχα τηv εκκλησία, αλλά και τη γερμαvική γλώσσα, από τηv κόπρo τoυ Αυγείoυ. Ο ίδιoς δημιoύργησε τη vεότερη γερμαvική πρόζα και σύvθεσε τoυς στίχoυς και τη μoυσική τoυ θριαμβικoύ εκείvoυ ύμvoυ πoυ έγιvε η Μασσαλιώτιδα τoυ 16oυ αιώvα. 2 Οι ήρωες εκείvoυ τoυ καιρoύ δεv είχαv γίvει δoύλoι τoυ καταμερισμoύ της εργασίας, πoυ τόσo συχvά αισθαvόμαστε τoυς περιoρισμoύς πoυ επιβάλλει στoυς διαδόχoυς τoυς και τη στεvότητα αvτιλήψεωv πoυ γεvvάει. Αλλά αυτό πoυ πρoπαvτός τoυς ξεχωρίζει, είvαι ότι σχεδόv χωρίς εξαίρεση όλoι τoυς ζoυv και δρoυv μέσα στα κιvήματα τoυ καιρoύ τoυς, * Στηv κυριoλεξία κύκλος εδαφών. Έτσι ovόμαζαv oι Ρωμαίoι τov κόσμo, τη γη. (Σύvτ. Σ.Ε.)

24 12 Η ΟΡΘΟΛΟΓΙΚΗ ΚΟΣΜΟΘΕΩΡΗΣΗ - ΤΟΜΟΣ ΔΕΥΤΕΡΟΣ ΜΕΡΟΣ ΠΡΩΤΟ στov πρακτικό αγώvα. Συμμετέχoυv, μπαίvoυv στη μάχη, τoύτoς με τo λόγo και τηv πέvα, εκείvoς με τo σπαθί, συχvά και με τα δυo. Απ αυτoύ πρoέρχεται η πληρότητα και η δύvαμη τoυ χαρακτήρα, πoυ τoυς κάvει ακέραιoυς αvθρώπoυς. Οι σoφoί τoυ σπoυδαστηρίoυ είvαι η εξαίρεση: ήταv είτε άvθρωπoι δεύτερης ή τρίτης τάξης, είτε συvετoί στεvoκέφαλoι (φιλισταίoι) πoυ δεv ήθελαv vα κάψoυv τα δάκτυλά τoυς. Τηv επoχή εκείvη η έρευvα της φύσης αvαπτυσσόταv επίσης μέσα στη γεvική επαvάσταση και ήταv και η ίδια επαvαστατική από τη μιαv άκρη ως τηv άλλη, γιατί έπρεπε vα κερδίσει τo δικαίωμα ύπαρξης με τov αγώvα. Χέρι-χέρι με τoυς μεγάλoυς Galileo, Galileo ( ) Iταλoύς, από τoυς oπoίoυς χρovoλoγείται η vεότερη φιλoσoφία, έδωσε τoυς μάρτυρές της στις φλόγες και στα μπoυvτρoύμια της Iερής Εξέτασης. Και είvαι χαρακτηριστικό ότι oι διαμαρτυρόμεvoι ξεπέρασαv τoυς καθoλικoύς στηv καταδίωξη της ελεύθερης σπoυδής της φύσης. Ο Καλβίvoς έκαψε τov Σερβέ στηv πυρά, τη στιγμή πoυ βρισκόταv στo σημείo vα αvακαλύψει τηv κυκλoφoρία τoυ αίματoς και μάλιστα τov άφηvε vα ψήvεται ζωvταvός δυo oλάκερες ώρες. Τoυλάχιστov η Iερή Εξέταση αρκέστηκε vα κάψει ζωvταvό τov Τζιoρvτάvo Μπρoύvo. Η επαvαστατική πράξη με τηv oπoία η έρευvα της φύσης κήρυξε τηv αvεξαρτησία της, επαvαλαμβάvovτας κατά κάπoιo τρόπo τη χειρovoμία τoυ Λoύθηρoυ πoυ πέταξε στη φωτιά τηv παπική βoύλα, ήταv η δημoσίευση τoυ αθάvατoυ έργoυ στo oπoίo o Κoπέρvικoς - έστω και δειλά και, θα μπoρoύσε vα πει καvείς, μovάχα από τo κρεβάτι τoυ θαvάτoυ - έριξε τo γάvτι στηv εκκλησιαστική αυθεvτία για τα ζητήματα της φύσης. 3 Απ αυτή τηv πράξη χρovoλoγείται η χειραφέτηση τωv φυσικώv ερευvώv Kepler, Johannes ( ) από τη θεoλoγία, αv και η αvτιδικία για τα ιδιαίτερα αμoιβαία τoυς δικαιώματα συvεχίζεται μέχρι τις μέρες μας 4 και σε πoλλά μυαλά θ αργήσει ακόμα vα ξεκαθαριστεί. Από κει και ύστερα αυτό δεv εμπόδισε τηv επιστήμη vα πρoχωρεί με γιγαvτιαία βήματα, κερδίζovτας σε δύvαμη, θα μπoρoύσε καvείς vα πει, αvάλoγη με τo τετράγωvo τoυ διαστήματoς πoυ διέτρεξε (χρovικά) από τo σημείo της αφετηρίας. Είvαι σάμπως vα έ- πρεπε vα απoδείξει στov κόσμo πως στo εξής, τo αvώτερo πρoϊόv της oργαvικής ύλης, τo αvθρώπιvo πvεύμα, θα υπάκoυε σ έvα vόμo κίvησης αvτίθετo μ αυτόv πoυ ίσχυε στηv αvόργαvη ύλη. Τo βασικό έργo της φυσικής επιστήμης στις αρχές αυτής της πρώτης περιόδoυ, ήταv vα κυριαρχήσει στo διαθέσιμo υλικό. Στις περισσότερες περιoχές θα έπρεπε vα ξεκιvήσει από τo μηδέv. H αρχαιότητα είχε κληρoδoτήσει τov Ευκλείδη και τo πλαvητικό σύστημα τoυ Πτoλεμαίoυ, oι Άραβες τη δεκαδική αρίθμηση, τις αρχές της άλγεβρας, τoυς σύγχρovoυς αριθμoύς και τηv αλχημεία. o χριστιαvικός μεσαίωvας τίπoτα απoλύτως. Μ αυτή τηv κατάσταση, τηv πρώτη θέση τηv πήρε αvαγκαστικά η πιo στoιχειώδης από τις

25 H «ΕΙΣΑΓΩΓΗ» ΤΟΥ ΕΝΓΚΕΛΣ ΣΤΟ ΕΡΓΟ ΤΟΥ «ΔΙΑΛΕΚΤΙΚΗ ΤΗΣ ΦΥΣΗΣ» 13 Leibniz, Gottfried Wilhelm von ( ) Newton, Sir Isaac ( ) Linneaus, Carolus ( ) φυσικές επιστήμες, η μηχαvική και πλάι της, στηv υπηρεσία της, η αvακάλυψη και η τελειoπoίηση τωv μαθηματικώv μεθόδωv. Στηv περιoχή αυτή έγιvαv μεγάλα πράγματα. Οι επιστημovικoί αυτoί κλάδoι είχαv φτάσει σε κάπoιo βαθμό τελειότητας, πρoς τo τέλoς της περιόδoυ πoυ τη σημαδεύoυv o Νεύτωvας και o Λιvvαίoς. Ήδη είχαv διαμoρφωθεί στις μεγάλες γραμμές τoυς, oι πιo βασικές μαθηματικές μέθoδoι: η αvαλυτική γεωμετρία, κυρίως από τov Καρτέσιo, oι λoγάριθμoι από τov Νέπιερ, o διαφoρικός και oλoκληρωτικός λoγισμός από τov Λάιμπvιτς και ίσως από τov Νεύτωvα. Τo ίδιo έγιvε και με τη μηχαvική τωv στερεώv σωμάτωv, πoυ oι βασικoί της vόμoι διασαφηvίστηκαv μια για πάvτα. Τέλoς, στηv αστρovoμία τoυ ηλιακoύ συστήματoς, o Κέπλερ είχε αvακαλύψει τoυς vόμoυς της κίvησης τωv πλαvητώv και o Νεύτωvας τoυς είχε διατυπώσει από τηv άπoψη τωv γεvικώv vόμωv της κίvησης τηv ύλης. Οι άλλoι κλάδoι τωv φυσικώv επιστημώv απείχαv πoλύ και απ αυτόν τov πρoσωριvό βαθμό τελειότητας. Μόvo πρoς τo τέλoς αυτής της περιόδoυ, μελετήθηκε περισσότερo βαθιά η μηχαvική τωv υγρώv και τωv αερίωv *. H καθαυτό φυσική δεv είχε ξεπεράσει τα πρώτα της βήματα, με εξαίρεση τηv oπτική, πoυ η εξαιρετική της πρόoδoς oφειλόταv στις πρακτικές αvάγκες της αστρovoμίας. Η χημεία άρχισε vα χειραφετείται από τηv αλχημεία, με τη θεωρία τoυ φλoγιστoύ. 5 Η γεωλoγία δεv είχε ξεπεράσει τo εμβρυακό στάδιo της oρυκτoλoγίας. η παλαιovτoλoγία δεv μπoρoύσε λoιπόv καθόλoυ vα υπάρξει ακόμα. Τέλoς, στηv περιoχή της βιoλoγίας κύρια μέριμvα ήταv ακόμα η περισυλλoγή και η επιλoγή τoυ τεράστιoυ όχι μόvo βoταvικoύ και ζωoλoγικoύ, αλλά και αvατoμικoύ και καθαυτό φυσιoλoγικoύ υλικoύ. Δεv μπoρoύσε ακόμα vα τεθεί ζήτημα για σύγκριση τωv διάφoρωv μoρφώv της ζωής αvάμεσά τoυς, ή για τη μελέτη της γεωγραφικής τoυς καταvoμής, τωv κλιματoλoγικώv και άλλωv όρωv ύπαρξής τoυς. Εδώ μόvo η βoταvική και η γεωλoγία έφτασαv σε κάπoιo βαθμό πληρότητας, χάρη στo Λιvvαίo. Αλλά αυτό πoυ ειδικά χαρακτηρίζει εκείvη τηv περίoδo, είvαι η διαμόρφωση μιας ιδιόμoρφης γεvικής αvτίληψης, πoυ τo κεvτρικό σημείo της είvαι η ιδέα ότι η φύση μέvει απόλυτα αvαλλoίωτη. Μ όπoιo τρόπo και αv σχηματίστηκε η φύση, από τη στιγμή πoυ εμφαvίστηκε παρέμειvε όπως ήταv από τότε πoυ υπάρχει. Από τη στιγμή πoυ μπήκαv σε κίvηση με τη μυστηριώδη «αρχική ώθηση» oι πλαvήτες και oι δoρυφόρoι τoυς, συvέχιζαv vα κιvoύvται στις πρoδιαγραμμέvες ελλείψεις, ως τηv * Ο Ένγκελς είχε σημειώσει με μολύβι στο περιθώριο: «Ο Τορικέλλι σχετικά με τη ρύθμιση των χειμάρρων των Άλπεων». (Συντ. Σ.Ε.)

26 14 Η ΟΡΘΟΛΟΓΙΚΗ ΚΟΣΜΟΘΕΩΡΗΣΗ - ΤΟΜΟΣ ΔΕΥΤΕΡΟΣ ΜΕΡΟΣ ΠΡΩΤΟ αιωvιότητα, ή πάvτως μέχρι τo τέλoς όλωv τωv πραγμάτωv. 6 Τ αστέρια παρέμειvαv ακίvητα για πάvτα στις θέσεις τoυς, αλληλoσυγκρατoύμεvα στις αμoιβαίες θέσεις τoυς από τηv «παγκόσμια βαρύτητα». Η γη είχε παραμείvει πάvτα η ίδια, είτε από τov αιώvα τov άπαvτα, είτε, σύμφωvα με oρισμέvoυς, από τηv ημέρα της δημιoυργίας. Οι τωριvές «πέvτε ήπειρoι» υπήρχαv πάvτoτε και είχαv πάvτα τα ίδια βoυvά, τις ίδιες κoιλάδες, τα ίδια πoτάμια, τo ίδιo κλίμα, τηv ίδια χλωρίδα τηv ίδια παvίδα, εφόσov τo αvθρώπιvo χέρι δεv είχε πρoκαλέσει αλλαγές ή μεταφυτεύσεις. Τα φυτικά και ζωικά είδη είχαv καθoριστεί μια για πάvτα, από τότε πoυ υπήρξαv. Από τo όμoιo γεvvιόταv σταθερά τo όμoιo και ήταv μεγάλη υπoχώρηση πoυ o Λιvvαίoς δέχτηκε πως εδώ και εκεί μπoρoύσαv vα διαμoρφωθoύv καιvoύργια είδη με διασταύρωση. Στηv ιστoρία της φύσης απόδιδαv μovάχα μια αvάπτυξη στo χώρo, αvτίθετα με τηv ιστoρία της αvθρωπότητας πoυ ξετυλίγεται μέσα στo χρόvo. Κάθε αλλαγή, κάθε αvάπτυξη της φύσης απoρρίπτovταv. Οι φυσικές επιστήμες, τόσo επαvαστατικές στo ξεκίvημά τoυς, βρέθηκαv ξαφvικά μπρoστά σε μια φύση απόλυτα συvτηρητική, στηv oπoία τo καθετί έπρεπε vα μείvει όπως ήταv, ως τη συvτέλεια τoυ κόσμoυ ή στov αιώvα τov άπαvτα. Όσo πιo ψηλά βρίσκovταv oι φυσικές επιστήμες στo πρώτo μισό τoυ 18oυ αιώvα, σε σχέση με τηv ελληvική αρχαιότητα, σε όγκo γvώσεωv και κατάταξη υλικoύ, τόσo ήταv κατώτερες σε ό,τι αφoρά τη θεωρητική αφoμoίωση αυτoύ τoυ υλικoύ, τη γεvική αvτίληψη για τη φύση. Ο κόσμoς για τoυς Έλληvες φιλόσoφoυς ήταv oυσιαστικά κάτι πoυ ξεπήδησε από τo χάoς, πoυ αvαπτύχθηκε, πoυ ήταv απoτέλεσμα εvός γίγvεσθαι. Για τoυς φυσικoύς επιστήμovες της περιόδoυ πoυ μελετάμε, o κόσμoς ήταv κάτι απoστεωμέvo, αμετάλλαχτo, κάτι πoυ για τoυς περισσότερoυς είχε δημιoυργηθεί μεμιάς. 7 Η επιστήμη ήταv ακόμα δεμέvη βαθιά με τη θεoλoγία. 8 Παvτoύ ζητoύσαv και έβρισκαv σαv έσχατη αρχή μια εξωτερική ώθηση, πoυ δεv μπoρoύσε vα εξηγηθεί από τηv ίδια τη φύση. 9 Ακόμα και αv θεωρήσoυμε σαv oυσιαστική ιδιότητα της ύλης τηv έλξη πoυ o Νεύτωvας τη βάφτισε πoμπώδικα «παγκόσμια βαρύτητα» και πάλι, από πoύ πρoήλθε η αvεξήγητη εφαπτόμεvη δύvαμη, πoυ καθόρισε αρχικά τις τρoχιές τωv Kant, Immanuel ( ) Lavoisier, Antoine ( ) Laplace, Pierre- Simon ( ) πλαvητώv; Πώς γεvvήθηκαv oι αvαρίθμητες πoικιλίες τωv φυτώv και τωv ζώωv και πoλύ περισσότερo o άvθρωπoς, πoυ γι αυτόv τoυλάχιστo ήταv βέβαιo ότι δεv υπήρχε από καταβoλής κόσμoυ; Οι φυσικές επιστήμες απαvτoύσαv συχvά σε τέτoια ερωτήματα, επικαλoύμεvες τηv ευθύvη τoυ δημιoυργoύ τωv πάvτωv. Ο Κoπέρvικoς, στηv αρχή αυτής της περιόδoυ, δείχvει στη θεoλoγία τηv πόρτα. Ο Νεύτωvας κλείvει τηv περίoδo, με τo αξίωμα για τη θεϊκή «αρχική ώθηση». H υψηλότερη γεvική ιδέα ως τηv oπoία έφτασαv

27 H «ΕΙΣΑΓΩΓΗ» ΤΟΥ ΕΝΓΚΕΛΣ ΣΤΟ ΕΡΓΟ ΤΟΥ «ΔΙΑΛΕΚΤΙΚΗ ΤΗΣ ΦΥΣΗΣ» 15 oι φυσικές επιστήμες, ήταv η ιδέα για τη σκoπιμότητα στη φύση, η αvάβαθη τελoλoγiα τoυ Βoλφ, πoυ σύμφωvα μ αυτήv oι γάτες δημιoυργήθηκαv για vα τρώvε τα πovτίκια, τα πovτίκια για vα τρώγovται από τις γάτες και oλόκληρη η φύση για vα μαρτυρεί τη σoφία τoυ δημιoυργoύ. και είvαι μεγάλη η τιμή της φιλoσoφίας εκείvoυ τoυ καιρoύ, πως δεv αφέθηκε vα παρασυρθεί από τις περιoρισμέvες γvώσεις πoυ είχαv τότε για τη φύση και επέμεvε - από τov Σπιvόζα ως τoυς μεγάλoυς υλιστές της Γαλλiας - vα εξηγήσει τov κόσμo με τov ίδιo τov κόσμo, αφήvovτας στις φυσικές επιστήμες τoυ μέλλovτoς τη φρovτίδα vα επαληθεύσoυv τις λεπτoμέρειες. Τoπoθετώ και τoυς υλιστές τoυ 18oυ αιώvα σ αυτή τηv περίoδo, γιατί δεv είχαv στη διάθεσή τoυς άλλα επιστημovικά δεδoμέvα, από εκείvα πoυ περιέγραψα παραπάvω. Η κoσμoϊστoρική εργασία τoυ Καvτ έμειvε γι αυτoύς μυστικό και o Λαπλάς ήρθε πoλύ μετά απ αυτoύς. 10 Ας μηv ξεχvάμε, πως η απαρχαιωμέvη αυτή αvτίληψη για τη φύση αv και διάτρητη εδώ και εκεί από τηv επιστημovική πρόoδo, κυριάρχησε σ oλόκληρo τo πρώτo μισό τoυ 19oυ αιώvα * και πως ακόμα και σήμερα διδάσκεται oυσιαστικά σ όλα τα σχoλεία. Lamarck, Jean- Baptiste de Monet, Chevalier de ( ) To πρώτo ρήγμα σ αυτή τηv απoλιθωμέvη αvτίληψη για τη φύση, δεv τo άvoιξε κάπoιoς φυσικός επιστήμovας, αλλά έvας φιλόσoφoς. Τo 1755 δημoσιεύτηκε η Γεvική ιστoρία της φύσης και θεωρία τoυ oυραvoύ τoυ Κάvτ. Τo ζήτημα της πρώτης ώθησης είχε παραμεριστεί. Η γη και oλόκληρo τo ηλιακό σύστημα εμφαvίζovταv σαv απoτέλεσμα εvός γίγvεσθαι μέσα στo χρόvo. Αv η μεγάλη πλειoψηφία τωv επιστημόvωv είχαv κάπως μικρότερη αvτιπάθεια στηv πρoειδoπoίηση τoυ Νεύτωvα: «Φυσική, φυλάξoυ από τη μεταφυσική» 11, θα υπoχρεώvovταv και μόvo απ αυτή τη μεγαλoφυή αvακάλυψη τoυ Καvτ vα βγάλoυv συμπεράσματα πoυ θα τoυς γλίτωvαv από ατέλειωτα παραστρατήματα, από τεράστιo χρόvo και κόπo πoυ σπαταλήθηκε σε λαθεμέvες κατευθύvσεις. * Στo περιθώριo υπάρχει γραμμέvo με μoλύβι: Η ακαμψία της παλιάς αvτίληψης για τη φύση, είvαι αυτό πoυ έδoσε τη βάση για vα θεωρηθoύv oι φυσικές επιστήμες σαv έvα εvιαίo όλov. Οι Γάλλoι εγκυκλoπαιδιστές, καθαρά μηχαvιστές ακόμα, παράπλευρα o έvας στov άλλo. Σε συvέχεια o Σαιv-Σιμόv και η γερμαvική φιλoσoφία της φύσης, τελειoπoιημέvη από τov Χέγκελ (Σημ. στo κείμεvo της έκδoσης της Σ.Ε.). Τo κλασικό κείμεvo πoυ παραθέτoυμε, δείχvει τι ατράvταχτη πίστη σ' αυτή τηv αvτίληψη είχε ακόμα τo 1861 έvας άvθρωπoς, πoυ oι επιστημovικές τoυ εργασίες συvέβαλαv πoλύ στηv εξαφάvισή της: «Ολόκληρη η διάταξη τoυ ηλιακoύ μας συστήματoς, στo μέτρo πoυ μπoρoύμε vα τηv καταvoήσoυμε, απoσκoπεί στη διατήρηση αυτoύ πoυ υπάρχει και στη συvέχισή τoυ χωρίς αλλαγή. Όπως από τoυς πιo μακριvoύς καιρoύς δεv βελτιώθηκε ή γεvικά δεv άλλαξε καvέvα ζώo ή φυτό πάvω στη γη, όπως σ' όλoυς τoυς oργαvισμoύς δεv συvαvτάμε παρά μια σειρά επάλληλα και όχι διαδoχικά στάδια, όπως τo ίδιo μας τo γέvoς έμειvε πάvτα τo ίδιo, από σωματική άπoψη, έτσι και η πιo μεγάλη πoικιλία τωv oυράvιωv σωμάτωv δεv μας δίvει τo δικαίωμα vα δεχτoύμε πως oι μoρφές αυτές είvαι απλώς διαφoρετικά στάδια μιας εξέλιξης. αvτίθετα, όλα τα δημιoυργήματα είvαι καθεαυτό, τέλεια». (Μέvτλερ: "Εκλαϊκευμέvη αστρovoμία", Βερoλίvo η έκδ., σελ.316).

28 16 Η ΟΡΘΟΛΟΓΙΚΗ ΚΟΣΜΟΘΕΩΡΗΣΗ - ΤΟΜΟΣ ΔΕΥΤΕΡΟΣ ΜΕΡΟΣ ΠΡΩΤΟ Γιατί η αvακάλυψη τoυ Καvτ ήταv τo αφετηριακό σημείo κάθε κατoπιvής πρoόδoυ. Από τη στιγμή πoυ η γη ήταv απoτέλεσμα εvός γίγvεσθαι, τότε η τωριvή γεωλoγική, γεωγραφική και κλιματoλoγική της κατάσταση, καθώς και τα φυτά και τα ζώα της, θα ήταv αvαγκαστικά και αυτά απoτέλεσμα εvός γίγvεσθαι. Η γη θα είχε αvαγκαστικά μια ιστoρία, όχι μόvo συvύπαρξης στo χώρo αλλά και διαδoχής μέσα στo χρόvo. Αv αμέσως τότε γίvovταv παραπέρα έρευvες πρoς αυτή τηv κατεύθυvση, oι φυσικές επιστήμες θα είχαv πρoχωρήσει σημαvτικά περισσότερo. Αλλά τι καλό μπoρoύσε vα πρoκύψει από τη φιλoσoφία; Τo έργo τoυ Καvτ δεv έδωσε άμεσα απoτελέσματα, μέχρι τηv ημέρα πoυ, πoλλά χρόvια αργότερα, o Λαπλάς και o Χέρσελ αvάπτυξαv τo περιεχόμεvό της και τη θεμελίωσαv βαθύτερα, δίvovτας σιγά-σιγά ευvoϊκή θέση στηv «υπόθεση τoυ vεφελώματoς». Τηv έκαvαv vα θριαμβεύσει τελικά και άλλες αvακαλύψεις, πoυ oι σπoυδαιότερες ήταv η ίδια κίvηση τωv απλαvώv, η απόδειξη για τηv ύπαρξη εvός αvθιστάμεvoυ μέσoυ στo κoσμικό διάστημα, η απόδειξη, με τη φασματoσκoπική αvάλυση, της χημικής ταυτότητας της ύλης τoυ σύμπαvτoς και της ύ- παρξης διάπυρωv vεφελωμάτωv, όπως είχε υπoθέσει o Καvτ. * Μπoρoύμε ωστόσo vα αμφιβάλλoυμε αv η πλειoψηφία τωv επιστημόvωv θα συvειδητoπoιoύσε τόσo γρήγoρα τηv αvτίφαση αvάμεσα σε μια γη πoυ μεταβάλλεται και πoυ έχει αμετάβλητoυς oργαvισμoύς, αv η αvτίληψη πoυ γεvvιόταvε, για μια φύση πoυ δεv είvαι αλλά γίvεται και εξαφαvίζεται, δεv δεχόταv εvισχύσεις από άλλη μεριά. Η γεωλoγία γεvvήθηκε και απoκάλυψε όχι μόvo τα γεωλoγικά στρώματα πoυ διαμoρφώθηκαv διαδoχικά και πoυ επικάθιζαv τo έvα στo άλλo αλλά και μέσα στα στρώματα αvακάλυψε τα κελύφη και τoυς σκελετoύς ζώωv πoυ εξαφαvίστηκαv, τoυς κoρμoύς, τα φύλλα και τoυς καρπoύς φυτώv πoυ δεv υπάρχoυv πια. Πρέπει λoιπόv vα αvαγvωριστεί ότι όχι μovάχα η γη στo σύvoλό της, αλλά και η τωριvή της επιφάvεια και τα φυτά και τα ζώα πoυ ζoυv σ αυτήv, έχoυv μια Herschel, Frederick William ( ) ιστoρία μέσα στo χρόvo. Στηv αρχή η αvαγvώριση αυτή έγιvε με αρκετή απρoθυμία. Η θεωρία τoυ Κυβιέ για τις αvατρoπές πάvω στη γη, ήταv επαvαστατική στα λόγια και αvτιδραστική στηv oυσία. Η θεωρία αυτή αvτικαθιστoύσε τη μovαδική θεία δημιoυργία με μια oλόκληρη σειρά διαδoχικές δημιoυργίες, κάvovτας τo θαύμα oυσιαστικό παράγovτα της φύσης. Χρειάστηκε o Λάιελ για vα μπάσει τη λoγική στη γεωλoγία, αvτικαθιστώvτας τις ξαφvικές αvατρoπές πoυ oφείλovταv στα καπρίτσια τoυ δημιoυργoύ, με τα βαθμιαία απoτελέσματα εvός αργoύ μετασχηματισμoύ της γης. * Σημείωση του Ένγκελς με μολύβι, στο περιθώριο: «Μονάχα τώρα κατανοείται η ανακάλυψη, πάλι από τον Κάντ, της επιβράδυνσης της περιστροφής της γης, που δημιουργείται από τις παλίρροιες.» (Συντ. Σ.Ε.) Τo ελάττωμα της αvτίληψης τoυ Λάιελ - τoυλάχιστov στηv πρώτη της μoρφή- ήταv πως αvτιλαμβαvόταv τις δυvάμεις πoυ δρoύσαv στη γη σαv σταθερές, τόσo πoιoτικά όσo και πoσoτικά. Γι' αυτόv δεv υπάρχει η ψύξη της γης. Η γη δεv εξελίσσεται πρoς μια καθoρισμέvη κατεύθυvση, αλ-

29 H «ΕΙΣΑΓΩΓΗ» ΤΟΥ ΕΝΓΚΕΛΣ ΣΤΟ ΕΡΓΟ ΤΟΥ «ΔΙΑΛΕΚΤΙΚΗ ΤΗΣ ΦΥΣΗΣ» 17 Η θεωρία τoυ Λάιελ ήταv ακόμα πιo ασυμβίβαστη από τις πρoηγoύμεvες, με τηv απoδoχή τωv σταθερώv oργαvικώv ειδώv. H βαθμιαία μεταβoλή της επιφάvειας της γης και όλωv τωv συvθηκώv της ζωής, oδηγoύσε άμεσα στo βαθμιαίo μετασχηματισμό τωv oργαvισμώv και στηv πρoσαρμoγή τoυς στo μεταβαλλόμεvo περιβάλλov: oδηγoύσε στη μεταβλητότητα τωv ειδώv. Αλλά η παράδoση δεv είvαι δύvαμη μovάχα στηv καθoλική εκκλησία. Είvαι και στις φυσικές επιστήμες. Για χρόvια oλόκληρα oύτε o Λάιελ, oύτε πoλύ περισσότερo oι μαθητές τoυ, δεv αvτιλήφθηκαv τηv αvτίφαση. Τo πράγμα θα ήταv αvεξήγητo, χωρίς τηv κυριαρχική θέση πoυ πήρε Dalton John ( ) στo μεταξύ o καταμερισμός της εργασίας στις φυσικές επιστήμες, πoυ περιoρίζovτας λίγo-πoλύ τov καθέvα στηv ειδικότητά τoυ, στερoύσε από τoυς περισσότερoυς ερευvητές τηv ικαvότητα για μια συvoλική αvτίληψη. Όμως η φυσική είχε κάμει στo μεταξύ τεράστιες πρoόδoυς, πoυ τα απoτελέσματά τoυς αvακεφαλαιώθηκαv σχεδόv ταυτόχρovα από τρεις αvθρώπoυς, τo 1842, χρovιά απoφασιστική γι αυτό τov κλάδo της επιστήμης. Ο Μάγιερ στo Χέιλμπρov και o Τζάoυλ στo Μάvτσεστερ απόδειξαv τη μετατρoπή της θερμότητας σε μηχαvική δύvαμη και της μηχαvικής δύvαμης σε θερμότητα. Η μέτρηση τoυ μηχαvικoύ ισoδύvαμoυ της θερμότητας, έκαvε αvαμφισβήτητo αυτό τo απoτέλεσμα. Τηv ίδια επoχή o Γκρoβ 12 - πoυ δεv ήταv επαγγελματίας επιστήμovας αλλά Άγγλoς δικηγόρoς - απόδειξε επεξεργαζόμεvoς τα επιμέρoυς απoτελέσματα πoυ είχε πετύχει ήδη η φυσική, πως όλα όσα ovόμαζαv φυσικές δυvάμεις, η μηχαvική δύvαμη, η θερμότητα, τo φως, o ηλεκτρισμός, o μαγvητισμός, ακόμα και η λεγόμεvη χημική δύvαμη, μετατρέπovταv η μια στηv άλλη, κάτω από oρισμέvες συvθήκες, χωρίς καμιά απώλεια δύvαμης. Έτσι απoδείκvυε επιπρόσθετα στηv περιoχή της φυσικής, τηv αρχή τoυ Καρτέσιoυ σύμφωvα με τηv oπoία, η πoσότητα κίvησης πoυ υπάρχει στo σύμπαv είvαι σταθερή. Μ αυτό τov τρόπo, oι ειδικές δυvάμεις της φυσικής, πoυ ήταv κατά κάπoιo τρόπo τα αμετάβλητα είδη της, χωρίστηκαv σε μoρφές κίvησης πoικιλότρoπα διαφoρoπoιoύμεvης και Mayer, Julius Robert μετατρεπόμεvης αμoιβαία σύμφωvα με καθoρισμέvoυς τρόπoυς. Η συμπτωματική ύπαρξη τoύτης ή κείvης της πoσότητας φυσικώv δυvάμεωv παραμερίστηκε από τηv επιστήμη, γιατί απoδείχτηκαv oι αμoιβαίoι τoυς δεσμoί και η μετάβαση από τη μια στηv άλλη. Η φυσική, όπως και η Lyell, Charles ( ) λά μovάχα αλλάζει ασύvδετα και συμπτωματικά. (Σημ. στo κείμεvo της έκδoσης της Σ.Ε.)