UPATSTVO ZA PI[UVAWE NA SEMINARSKATA RABOTA I EDEN PRIMER

Transcript

1 UPATSTVO ZA PI[UVAWE NA SEMINARSKATA RABOTA I EDEN PRIMER 1. Format Seminarskata da se pi{uva so fontovite MAC C Times i Times New Roman na A4 format strani vo Mikrosoft vord kako *.doc dokument. Goleminata na bukvite vo tekstot da bide 1 to~ki, a proredot da bide edine~en. Pred naslovite da se ostava dva prazni reda, a od naslovot do sledniot tekst eden red. Pri pi{uvaweto da se vodi smetka za interpunkcijata. To~ka, zapirka, dve to~ki itn. se pi{uvaat bez prazno mesto od posledniot zbor. Pri pi{uvawe na numeri~ki podatoci da se koristi decimalna zapirka, a ne decimalna to~ka. Simbolite na fizi~kite veli~ini treba da se pi{uvaat koso i da ne se izostavaat edinicite. Da se numeriraat stranite. Simbolite za stepen celziusov º, i to~kata vo formulite na kristalohidratite se pi{uva vo fontot Times New Roman i toa prviot simbol so pritiskawe i zadr`uvawe na kop~eto alt i brojot 186 na numeri~kata tastatura, a za vtoriot simbol namesto 186 se kuca brojot 183. Simbolite za agregatnata sostojba ne se indeksi! Seminarskata da bide eden dokument, a ne sekoja strana zaseben dokument.. Sodr`ina Naslovna strana i sodr`ina so broj na stranicite i slednovo: SINTEZA NA BAKAR(II) SULFAT PENTAHIDRAT Apstrakt Se predlaga dobivawe na bakar(ii) sulfat pentahidrat pri reakcija na bakar i sulfurna kiselina. Reakcijata e pretstavena so slednata hemiska ravenka: Cu(s) + H SO 4 (aq) CuSO 4 (aq) + SO (g) + H O(l) Cel na seminarskata: Da se prigotvat 10 grama bakar(ii) sulfat pentahidrat 1. Alternativni na~ini za dobivawe na bakar(ii) sulfat pentahidratot Ova soedinenie mo`e da se dobie pri reakcija na bakar(ii) hidroksid i sulfurna kiselina. Hemiska ravenka Dobivaweto mo`e da se izvede i so reakcija na bakar(ii) oksid i sulfurna kiselina. Hemiska ravenka

2 . Prednosti na prelo`eniot na~in: Vo site predlo`eni na~ini se koristi sulfurna kiselina, a razlikata ja pravat soedinenijata na bakarot. Prednosta na predlo`eniot metod se sostoi vo toa {to bakarot e popristapen od ostanatite soedinenija, a verojatno i poevtiniot na~in, bidej}i soedinenijata treba da se prigotvuvaat. Elementarniot bakar e voedno i edna od surovinite koja ja sobiraat centrite za korisen otpad (surovini). 3. Presmetki m(cuso 4 5H O) 10 g n(cuso 4 5H O) n(cu) n(h SO 4 ) Hemikalii (reaktanti) i nivni karakteristiki Bakar: Prosta supstanca so karakteristi~na crvena boja koja vo prirodata se javuva vo forma na mineralite malhit, azurit, kovelin, halkozin, halkopirit (formuli), a poretko i vo elementarna sostojba. Se dobiva od negovite minerali, naj~esto halkozin, kovelin... Dobivaweto se vr{i so... Karakteristiki: Temperatura na topewe: Temperatura na vriewe: Nerastvorliv vo voda, a rastvorliv vo azotna kiselina i zagreana sulfurna kiselina. Sulfurna kiselina: Silna neorganska kiselina so izrazeni oksidacioni i dehidratacioni svojstva koga se nao a vo koncentrirana sostojba. Vo proda`ba doa a kako te~nost so gustina 1,84 g/cm 3 i masen udel na kiselinata 98 %. Pri razreduvawe se osloboduva golemo koli~estvo toplina {to ja pravi relativno opasna za rabota... Se dobiva so postapka nare~ena Pribor: Laboratoriska ~a{a od 100 cm 3 4. Na~in na rabota Vo laboratoriska ~a{a se stava? grama bakar i se dodava Prinos (presmetki) Se razbira, otkako }e se realizira

3 6. Karakteristiki na bakar(ii) sulfat pentahidratot Sina kristalna supstanca. rastvorlivost, Tt, Tv, kancerogenost, primena, primena za sintezi, Literatura Citirawe spored pravila koi se u~at vo ramkite na predmetot Izvori i koristewe na hemiski informacii Itn. Na krajot na seminarskata da se prilo`at MSDS listovi za soedinenijata so koi se doa a vo kontakt pri realizacija na sintezata. Sledi primer sinteza! 3

4 UNIVERZITET Sv. KIRIL i METODIJ Skopje Prirodno-matemati~ki fakultet institut za hemija Preparativna neorganska hemija Sinteza na `iva(i) nitrat dihidrat Hg (NO 3 ) H O -Seminarski trud- Izrabotil: Arsi] Tomislav Mentor: Doc. d-r Metodija Najdoski -Maj 004 godina- 4

5 1. Apstrakt Alternativni na~ini za dobivawe Hg (NO 3 ) Presmetki Hemikalii - reaktanti i nivni karakteristiki Pribor za rabota Postapka za dobivawe Prinos Karakteristiki na `iva(i) nitrat i merki na za[tita pri rabota Literatura MSDS listovi

6 1. Apstrakt Se predlaga sinteza na 100 grama `iva(i) nitrat, Hg (NO 3 ) koristejki kako reaktanti, elementarna `iva i 5% rastvor od azotna kiselina. Baraniot produkt se dobiva vo cvrsta sostojba Ravenkata koja[to ja opi[uva ovaa sinteza e slednata: 6Hg(l) + 8HNO 3 (l) 3Hg (NO 3 ) + NO(g) + 4H O(l) Hg (NO 3 ) + H O Hg (NO 3 ) H nitratot e kristalohidrat koj vo svojot sostav vo edna formulna edinka sodr`i dve molekuli na voda t.e Hg (NO 3 ) H O (s). Dobieniot produkt se identifikuva na sledniov na~in: Od nekolku kristali podgotvuvame r-or i kon nego se dodava kalijum jodid, pri [to treba da se dobie zeleno-`olt talog dokolku Hg + e prisuten.. Alternativni na~ini za dobivawe Hg (NO 3 ) H O Vo literaturata mo`at da se sretnat pove]e na~ini za sinteza na ova soedinenie, me\utoa site se temelat na rekcija me\u azotna kiselina i metalna `iva. Razlikata pome\u ovie na~ini e vo razli~nata koncentracija na azotnata kiselina i dali istata e zagreana ili ladna. Eden od alternativnite na~ini e reakcija pome\u ladna koncentrirana azotna kiselina i `iva pri [to se dobiva baraniot produkt. Dokolku kiselinata e `e[ka, produkt na taa reakcija ]e bide `iva(ii) nitrat, bidej]i pri visoka temperatura i konc. kiselina, `iva(i) nitratot, preo\a vo `iva(ii) nitrat. Drug predlo`en na~in e reakcija me\u `iva koja [to e vo vi[ok i 1:1 rastvor od azotna kiselina. Koristeweto na koncentrirana kiselina pri sinteza na ova soedinenie treba da se izbegnuva bidejki istata pridonesuva da ednovalentnata `iva lesno premine vo dvo valentna, a isto taka baraniot produkt da bide vo vid na rastvor od `iva(i) nitrat koj [to e mnogu nestabilen i osetliv na svetlina i kislorodot od vozduhot i istiot treba brgu da se iskoristi, zatoa [to ima ograni~ena trajnost. So cel da se dobie cvrsta supstanca koja e postabilna od rastvorot, prepora~livo e da se koristi razredena kiselina i vi[ok od `iva. Vi[okot od `iva doprinesuva azotnata kiselina da ne reagira so `iva(i) nitratot, tuku da reagira so neizreagiranata `iva. Upotrebata na razredena azotna kiselina predizvikuva pospora reakcija, no od druga strana spre~uva da se dobie `iva(ii) nitrat. 6

7 3. Presmetki 6Hg(l) + 8HNO 3 (l) 3Hg (NO 3 ) (aq) + NO(g) + 4H O(l) Hg (NO 3 ) (aq) + H O(l) Hg (NO 3 ) H O(s) Treba da se dobijat 100 grama Hg (NO 3 ) H O(s) m(hg(no 3) HO) 100g M (Hg(NO 3) HO) 561,18 g/mol M (Hg(NO 3) 55,06g/mol M (Hg) 00,59g/mol n(hg(no 3) HO) n(hg(no 3) n(hg(no 3) 1 1 HO) n(hg(no 3) m(hg(no 3) HO) M (Hg(NO 3) ) m(hg(no 3) M (Hg(NO 3) HO) 100g 55,06g/mol m(hg(no 3) 561,18g / mol m(hg(no 3) 93,56g n(hg(no 3) HO) n(hg) m(h g(no 3) M (Hg) m(hg) M (Hg(NO 3) 93,56g 00,59 g/mol m(hg) 55,06 g/mol m(hg) 71,48 g 3 6 7

8 n(hg(no 3) n(hno 3) m(hg(no 3) M ( m(hno 3) 3 M (Hg(NO 3) g 63.01g/mol m( g/mol m( 9.94 g m( V ( ρ( 9,94g V ( 1,14 g/ml V ( 6,6 ml Spored recepturata potreben e okolu 4 pati pogolem volumen od presmetanoto, vo ovoj slu~aj potrebno e 100ml. Presmetki za prigotvuvawe na 5% rastvor od azotna kiselina od kocentrirana azotna kiselina: w( 65% ρ( 1,4 g/ml w( 5% ρ( 5% 1.14 g/ml C1( 65% w( ρ( M ( 0,65 1,4 g/ml 63,01g/mol > C1( 65% 0,0144 mol/ml C ( 5% w( ρ( M ( g/ml 63.01g/mol > C ( 5% mol/ml V V 1? 100 ml C mol/ml C mol/ml C1( V C V 1( ( C V 1( 31,38 ml 1 ( V ( ( V ( mol/ml 100 ml C1( mol/ml Za da dobieme 100 ml 5% rastvor od azotna kiselina od koncentrirana azotna kiselina, potrebno e da se zeme ml od koncentriranata kiselina i da se dopolni so voda do 100 ml. 8

9 4. Hemikalii - reaktanti i nivni karakteristiki Potrebni reaktanti za izveduvawe na ovaa sinteza se slednive: - Hg - elementarna `iva - HNO 3-5% rastvor od azotna kiselina Svojstva na sekoj od reaktantite: Hg- srebreno- bel metal koj vo prirodata se naoga vooglavno kako sulfid HgS vo mineralot cinobarit, potoa vo livingstonitot Hg[Sb4S 7 ] ili samorodna rasprskana vo nekoj kamen. Vrskite me\u atomite na `ivata se mnogu slabi pa zatoa taa e edinstven metal vo te~na sostojba, na temperatura od 98 K. Ne e lesno rastvorliva na obi~ni uslovi, nejzinata gustina iznesuva 13,6 g cm -3, T.t -38,9 ºC, T.v. 375 ºC. Nejzinoto industrisko dobivawe e od sulfidnata ruda, cinobaritot se pr`i so kislorod do dobivawe na oksid. Megutoa dobieniot `iva(ii) oksid disocira pri visoki temperaturi na elementarna `iva i kislorod. Dobivaweto se sveduva na edna edinstvena reakcija, dadena so ravenkata: HgS(s) + O (g) Hg(g) + SO Bidejki pr`eweto na rudata se vr[i na temperatura od 600 ºS koja e pogolema od temperaturata na vriewe na `ivata, od pe~kata za pr`ewe izleguvaat `ivini pari koi kondenziraat. Obi~no vakvata `iva e dovolno ~ista, a ako e potrebno mo`e da se pre~isti so destilacija. Pote[kotiite koi se povrzani so dobivaweto na `ivata e toa [to taa vo rudite se nao\a od okolu 1% i parite na `ivata se mnogu otrovni. Laboratoriski `ivata se dobiva so redukcija na `iva(i) oksid. Reakcijata e dadena so slednava ravenka: Soedinenija na `ivata: HgO(s) + H (g) Hg(l) + H O(g) Vo soedinenijata `ivata mo`e da se najde so oksidaciski broj +1 i +, taa e dvovalentna i vo soedinenijata so oksidaciski broj +1,bidejki sekoj atom od `iva gradi dve kovalentni vrski. Dvata Hg + jona mo`at da se svrzat i da dadat vrska metal-metal. Primer: Hg Cl, Cl-Hg-Hg-Cl, ili dvata `ivini atoma go davaat Hg + jonot. Hg + jonot e mnogu nestabilen poradi nespareniot elektron vo mnogu stabilnata s-orbitala i vo vodeni rastvori mo`e da se disproporcionira na Hg + jonot i Hg(l) Hg + Hg + + Hg(l) Soodvetnite elektrodni potencijali se so vrednostive: + Hg(l) Hg + e - E 0-0,796 V Hg(l) Hg + + e - E V 9

10 So vi[ok od elementarna `iva, `ivata se oksidira do `iva(i), a vo vi[ok od kiselina do `iva(ii). Soedinenija na `ivata so oksidaciski broj +1: Hg Cl, Hg F, Hg Br, Hg I, Hg (NO 3 ), Hg (ClO 4 ), sulfat, acetat, hromat, jodat(i) i drugi. Oksid i sulfid na `iva(i) ne se gradi mnogu malku kompleksni soedinenija, a toa se dol`i na faktot deka Hg +,gradi mnogu stabilni kompleksni soedinenija. Spored toa vo prisustvo na ligandi koi davaat stabilni kompleksi so Hg + jonot, Hg + jonot disproporcionira. Soedinenija na `ivata so oksidaciski broj +: HgCl, HgI, HgO, HgS, Hg(NO 3 ) H O, HgSO 4 H O i drugi. Najva`ni od stabilnite kompleksi [to gi gradi `iva(ii) se cijano- kompleksite. Te~nata `iva rastvara mnogu metali, osobeno onie [to se karakteriziraat so golema tvrdina kako bakarot, srebroto, zlatoto i alkalnite metali. Legurite koi se dobivaat mo`at da bidat mnogu cvrsti i te~ni i se narekuvaat amalgami. Te~nite amalgami obi~no imaat golem procent na `iva a mal procent na od drugiot metal. Primer natriumoviot amalgam sodr`i 1,5 % Na. Upotrebata na `ivata e zna~itelno golema vo procesite na elektroliza. Bidej]i nejziniot otpor e mnogu pogolem od bilo koj drug metal od preodnite elementi se upotrebuva kako katoda. Hg Cl e poznatata kalomelova elektroda. Golemata sposobnost na `ivata da gradi amalgami e golema prednost bidej]i nejziniot otpor vo takvi slu~ai se zanemaruva. Poradi nejzinata fluidnost se upotrebuva kako eliktri~en kontakt vo razni elektri~ni uredi, a nejzinite pari pod namalen pritisok davaat ultravioletova svetlina [to se koristi za izrabotka na kvarcni lampi. Poradi golemata gustina, stabilnosta na kislorodot i ednoli~noto [irewe so porastot na temperaturata, `ivata se koristi za polnewe na monometri, barometri i termometri za merewa do 600 ºC, Hg(ONC) pretstavuva detektor vo eksplozivite,hgs se koristi kako pigment so intenzitivna `olta boja vo industrijata za boi, Al-Hg kako opti~ko staklo e silen испарува на собна температура а нејзините пареи се многу отровни. Tie pредизвикуваат големи нарушувања во циклусите во ~ове~киот организам посебно на црниот дроб и мозокот. При труења со `ивини пари се користи унитиол. Додека при труења со сублиматот се користи пенициламин. Organskite soedinenija na `ivata se mnogu va`ni za industrijata no istovremeno i se najgolemite zagaduva~i, posebno CH 3 Hg koj pretstavuva golem re~en zagaduva~. Maksimalnoto dozvoleno prisustvo na `ivini pari vo vozduhot e 0,1 mg m -3. Zatoa pri rabota so `ivata potrebno e mestoto da se pokrie so sulfur da se ostavi najmalku eden den a potoa ednostavno se ~isti so bri[ewe ili pak kapkite od `iva se sobiraat so bakarna ~etka. Otpadot od `iva treba da se prevede vo sulfid. 10

11 HNO 3 - azotna kiselina: HNO 3 -e bezbojna te~nost so karakteristi~en ostar miris. Koga e ~ista azotnata kiselina e bezbojna te~nost so T.v. 83 ºC, t.m. 41 ºC i gustina ρ 1,50 g/cm 3 na 5 ºC. Koncentriranata azotna kiselina e silno oksidaciono sredstvo ima T.v. 10,5 ºC i ρ 1,41 g/cm 3 na 5 ºC masen udel 68 % i koli-~estvena koncentracija okolu 15 mol/dm 3. Laboratoriski se dobiva so zagrevawe na smesa od koncentrirana H SO 4 i nekoj nitrat: NaNO 3 (s) + H SO 4 (l) NaHSO 4 (s) +HNO 3 (g) Gasovitata HNO 3 {to pritoa se dobiva se rastvara vo voda. Industriski naj~esto se dobiva od amonijak. Prviot ~ekor na procesot e kataliti~ka oksidacija na amonijak: 4NH 3 (g) +5O (g) 4NO(g) + 6H O(g) Vaka dobieniot NO se oksidira (so vozdu[niot kislorod) do NO : NO(g) + 1/O (g) NO (g) koj so voda dava azotna kiselina i NO (NO se vra]a vo procesot): 3NO (g) + H O (l) HNO 3 (aq) + NO (g) Na vakov na~in se dobivaat relativno razredeni rastvori od HNO Pribor za rabota: Potreben pribor za rabota e sledniov: - ^a[a od 50 ml - Elektromagnetna me[alka - Saatno staklo - Staklena pra~ka - Menzura od 100 ml. - Oddelitelna inka. 11

12 Izgled na aparaturata 6. Postapka za dobivawe Pred da po~neme so izveduvawe na ovaa sinteza rabotnoto mesto treba da bide poprskano so sulfur koj slu`i kako za[tita pri eventualno isturawe na `ivata i da go vklu~ime digestorot so cel da gi odveduva azotnite oksidi (NO i NO ) koj se sozdavaat pri ovaa sinteza. Otkako ]e ja izmerime presmetanata masa od `iva i menzurata ja napolnime so opredeleniot volumen od 5 % azotna kiselina, reaktantite gi stavame vo ~a[a od 50 ml i istata ja postavuvame na elektromagnetna me[alka. Bidejki `ivata e vo vid na kapki koi [to se soedinuvaat me\usebno i formiraat edna celina, za da ja razbieme na sitni kapki koristime elektromagnetna mora da ja razbime so cel da ja zgolemime reagira~kata kontaktna povr[ina pome\u nea i azotnata kiselina. Dokolku `ivata ne se razbie ke izreagira samo onaa povr[ina [to e vo kontakt so kiselinata. Ovoj sistem e heterogen sistem od dve fazi koi se vo te~na agregatna sostojba no istite imaat razli~na specifi~na te`ina. Po dva do tri ~asa te~ewe na reakcijata so postojano me[awe, ]e se zabele`at prvite rezultati na ovaa reakcija, a toa se izdvoenite bezbojni kristali od `iva(i) nitrat dihidrat. Ovie kristali me\usebno se spojuvaat i davaat eden vid na bel kristalen talog. Vremetraeweto na ovaa reakcija ne mo`e strogo da se ograni~i, bidejki prvi~no dobienite kristali se talo`at na dnoto od ~a[ata, a so toa go ote`nuvaat kontaktot pome\u ne izrea\iranata metalna `iva i azotnata kiselina, pa sekoga[ ke ima zaostanato koli~estvo na `iva. Dokolku sakame i taa `iva da izrea\ira ke treba da izvadime eden del od produktot i da dodademe u[te malku od azotnata kiselina. Otkako pogolemiot del od `ivata ke izreagira i ke premine vo `iva(i) nitrat dihidrat reakcijata ja prekinuvame i pristapuvame kon odeluvawe na produktot od ostanatite fazi na sistemot. 1

13 Odeluvaweto e pomalku specifi~no bidejki treba da razdvoime tri razli~ni fazi: rastvor, neizreagirana metalna `iva i kristali od produktot. Odeluvaweto go vr[me so odelitelna inka, vo koja ja isipuvame smesata i ja ostavame istata da se razdvoi vo kako najte[ka ]e se sobere na dnoto od inkata vo vid na edna golema kapka koja ja ispu[tame preku otvorot na inkata. Vo inkata ]e ostanat produktot i rastvorot. Ovie dve fazi gi razdeluvame so filtrirawe. Po filtriraweto kristalite se ostavaat opredeleno vreme da se isu[at na vozduh, na sobna temperatura i vo temno, a filtratot mo`e da se ostavi da iskristalizira pri istite uslovi i so toa da se dobijat golemi i bezbojni kristali od `iva(i) nitrat dihidrat. Ovaa supstanca poradi nejzinite svojstva treba da se ~uva vo temen sad, vo temni i dobro prevetreni prostorii i da se izbegnuva nejzin kontakt so nejze nekompatibilni supstanci. 7. Prinos m(hg (NO 3 ) ) eksperimentalno 40 g m(hg (NO 3 ) ) teoretski 100g m( Hg ( NO3) prinos m( Hg ( NO3) 40g prinos 100% 100g eksperimenta ln o teoretski 100% prinos 40% 8. Karakteristiki na `iva(i) nitrat dihidrat i merki na za{tita pri rabota Fizi~ki i hemiski karakteristiki Formula Hg (NO 3 ) H O Molarna masa 561, Izgled Miris Rastvorlivost Gustina Temperatura na topewe Bezbojni kristali Miris na azotna kiselina Slaba rastvorlivost vo ladna voda, a vo topla voda se raspa\a 4,78 g/cm3 70 o S 13

14 Temperatura na vriewe Se raspa\a Gustina na pareite 1,9 Upotreba Reagens vo analiti~ka hemija, vo hemiski laboratorii i vo medicinata Stabilnost i reaktivnost: Stabilnost: Ovaa supstanca e stabilna samo pri propi[anite uslovi na skladirawe. Eksplozivnost i gorewe: Ovaa supstanca izlo`ena na toplina, plamen ili silno oksidacisko sredstvo mo`e da eksplodira i da go podr`uva goreweto. Toksi~nost: `iva(i) nitrat dihidrat e mnogu toksi~na supstanca Nekompatibilnost: Ovaa supstanca e nekompatibilna so slednive supstanci: fosfor, amonijak, alkalni i zemnoalkalni metali, silni redukciski sredstva, rastvor od ovaa supstanca mo`e da gi korodira metalite. Uslovi koi treba da se izbegnuvaat: toplina, plamen i inkompatibilni supstanci. Toksi~nost i merki na nitrat dihidratot e mnogu toksi~na supstanca i prose~nata letalna doza e okolu 1 gram. Taa mo`e da bide vnesena vo ~ovekoviot organizam preku absorpcija niz ko`a i pri vdi[uvawe, a isto taka gi iritira i o`ite. Pri vdi[uvawe ovaa supstanca \i iritira respiratornite pati[ta. Simptomi pri vakov na~in na truewe se: ka[lawe, bolka i stegawe vo gradite, pote[kotii pri di[ewe, nedostatok od zdiv i bolki vo glavata. Prva pomo[: Iznesuvawe na liceto na ~ist vozduh. Dokolku liceto ne di[e se dava ve[ta~ko di[ewe. Dokolku di[eweto e ote`nato se dava kislorod. Treba da se vikne medicinska ekipa. Mora da e pod medicinski nadzor odredeno vreme. Pri kontakt so ko`a doa\a do iritacija na istata, a simptomite vklu~uvaat crvenilo i bolka na toa mesto. Mo`ni se i izgorenici. Prva pomo[: mestoto treba da se plakne so voda vo rok od petnaesetina minuti. Treba da se vikne medicinska ekipa. Oblekata koja se nosi pri rabota so ovaa supstanca vedna[ treba da se soble`e i da se pokisne vo voda. Pri iritacija na o~ite istite treba da se plaknat so voda vo rok od petnaeset minuti. Treba da se vikne medicinska ekipa. 14

15 Za da se za[titime pri rabota so `iva(i) nitrat dihidratot treba da se nosi za[titna obleka, rakavici i za[titni o~ila. Rabotata so nea treba da bide isklu~ivo vo digestor, pravilno da se rakuva i skladira. 9. Koristena literatura 1. I. Filipovic, S. Lipanovic, Anorganska kemija, Školska kniga, Zagreb, (1988).. B.V. Njekrasov, Opsta hemija, Beograd, (1965). 3. D. Tosev, Opsta i neorganska hemija,skopje, (1976) Z. Zdravkovski, Preodni elementi, interna skripta Vo pe~atenata verzija sledat MSDS listovi. 15