Σχεδιασμός Εργονομικού Καθίσματος Εργασίας Ημικαθιστού τύπου

Transcript

1 ΕΘΝΙΚΟ ΜΕΤΣΟΒΙΟ ΠΟΛΥΤΕΧΝΕΙΟ ΣΧΟΛΗ ΜΗΧΑΝΟΛΟΓΩΝ ΜΗΧΑΝΙΚΩΝ ΤΟΜΕΑΣ ΒΙΟΜΗΧΑΝΙΚΗΣ ΔΙΟΙΚΗΣΗΣ & ΕΠΙΧΕΙΡΗΣΙΑΚΗΣ ΕΡΕΥΝΑΣ Σχεδιασμός Εργονομικού Καθίσματος Εργασίας Ημικαθιστού τύου Παναγιώτης Α. Γούργουρας Ειβλέων: Νικόλαος Μαρμαράς Αθήνα, 004 1

2 «Όλοι οι αασχολούμενοι σε καθιστικέs εργασίες υοφέρουν αό όνο στην οσφυϊκή χώρα» Bernardini Ramazzini, De morbis Artificum (1713)

3 Εισαγωγή... 4 ΠΡΩΤΟ ΜΕΡΟΣ Πόνος στην οσφυϊκή χώρα-ειδημιολογία Γενικά Ειδημιολογία- Εξάλωση- Ειτώσεις Ιστορία του καθίσματος εργασίας Άνεση Πόνος στην οσφυϊκή χώρα και νευματικός φόρτος εργασίας Στάση του σώματος και αόδοση κατά την εργασία Καθιστική εργασία και όνος στην οσφυϊκή χώρα Εισαγωγή Εφαρμοσμένη Ανατομία και Παθοφυσιολογία Ανατομία της σονδυλικής στήλης κατά την καθιστή θέση εργασίας... 3 ΔΕΥΤΕΡΟ ΜΕΡΟΣ Προσδιορισμός ροτεινόμενης στάσης ανθρώου κατά την χρήση καθίσματος εργασίας Βασικές Αρχές Εργονομικού σχεδιασμού Ειλογή Ανθρωομετρικών Δεδομένων Διαστάσεις Ανθρώου, Ορισμοί Περιορισμοί για τη στάση του χρήστη Τελική στάση χρήστη με την ροσαρμογή στους εριορισμούς Βασικά μεγέθη για τα μαξιλαράκια Σχεδιασμός Πρωτοτύου Καθίσματος Εργασίας Ααιτούμενες δυνατότητες του καθίσματος Μεταβολές Θέσεως Μαξιλαριών κατά την ροσαρμογή αό το 3,5 ο στο 97,5 ο εκατοστημόριο Γενική μορφή καθίσματος Υολογισμός διαστάσεων αξόνων Διαδικασία του σχεδιασμού Υολογισμός ιδανικών διαστάσεων Χαρακτηριστικά ρωτοτύου καθίσματος Τελικές διαστάσεις ρωτοτύου καθίσματος Υολογισμός διαστάσεων ρωτοτύου καθίσματος Βάση στήριξης Υολογισμός διαστάσεων Κατασκευή Λετομέρειες κατασκευής Διαστάσεις βάσης Σύνδεση αξόνων- μαξιλαριών Μήκος Μαξιλαριών Σύνδεση αξόνων Kατασκευαστικό Σχέδιο Είλογος Βιβλιογραφία

4 Εισαγωγή Ύστερα αό μια μεγάλη σειρά ερευνών, αό διάφορα ειστημονικά εδία, είναι λέον ευρείας αοδοχής το συμέρασμα ότι το ανθρώινο σώμα είναι κατασκευασμένο για να κινείται και οοιαδήοτε στατική θέση δεν μορεί σε διάρκεια χρόνου να είναι άνετη. Ταυτόχρονα είναι σε όλους γνωστή η αλλαγή του τύου της εργασίας κατά την διάρκεια των τελευταίων δεκαετιών αό την χειρονακτική σε μια ιο καθιστική μορφή. Μάλιστα τα τελευταία χρόνια η ραγδαία εξάλωση των ηλεκτρονικών υολογιστών εντείνει το φαινόμενο αυτό. Μαζί με την αλλαγή της μορφής της εργασίας εντάθηκε και το ρόβλημα του όνου στην οσφυϊκή χώρα. Όλο και μεγαλύτερο μέρος του ληθυσμού υοφέρει αό αυτό το, συσχετιζόμενο σε μεγάλο βαθμό και με τις εργασιακές συνθήκες, ρόβλημα. Μέχρι τώρα δε μόρεσε να δοθεί λύση ευρύτερης αοδοχής στο ρόβλημα της στάσης ου υιοθετεί ο εργαζόμενος σε ένα γραφείο. Τα ερισσότερα υάρχοντα καθίσματα ροτείνουν μια στατική θέση εργασίας κατά την οοία ο κορμός, οι μηροί και οι κνήμες σχηματίζουν μεταξύ τους ορθές γωνίες. Ο κλασσικός αυτός τρόος καθίσματος όως θα αρουσιαστεί στη συνέχεια δε ροσφέρει στην αντιμετώιση του ροβλήματος. Στόχος αυτής της διλωματικής εργασίας είναι ο σχεδιασμός ενός καθίσματος εργασίας ου να ληρεί τις ροϋοθέσεις για μια ιο «υγιεινή» στάση,όσο βέβαια αυτό είναι εφικτό αφού η ολύωρη διατήρηση οοιασδήοτε στάσης δε είναι υγιεινή για το σώμα, κατά τη διάρκεια της εργασίας. Στο Πρώτο Μέρος της εργασίας γίνεται η τοοθέτηση του ροβλήματος του σχεδιασμού καθίσματος εργασίας σε θεωρητικό λαίσιο. Παρουσιάζεται το ρόβλημα του όνου στην οσφυϊκή χώρα, τα ειδημιολογικά στοιχεία για την εξάλωση του ροβλήματος και τη σημασία του για την κοινωνία και την οικονομία, γίνεται μια αναλυτική αναφορά στη φυσιολογία του ροβλήματος, στους αράγοντες ου το ροκαλούν και στο τρόο εμφάνισης του. Γίνεται η συσχέτιση με την εργασία και ως αυτή συμβάλλει στη δημιουργία του. Τέλος τεκμηριώνεται θεωρητικά το ως η χρήση ενός συγκεκριμένου τύου καθίσματος μορεί να συμβάλλει στην ελάττωση του ροβλήματος και δίνονται οι ααραίτητες κατευθύνσεις για τον σχεδιασμό του Στο Δεύτερο Μέρος αναλύεται η ορεία του σχεδιασμού του ρωτοτύου καθίσματος και αρουσιάζεται αναλυτικά η μορφή και η λειτουργία του. Προσδιορίζεται σύμφωνα με τα συμεράσματα των ροηγούμενων κεφαλαίων η ροτεινόμενη στάση για τον άνθρωο και σχεδιάζεται το ρωτότυο κάθισμα το οοίο θα ρέει να ληρεί τις ροδιαγραφές αό λευράς υγιεινής ου θέσαμε αλλά να είναι ταυτόχρονα λειτουργικό και εύχρηστο σύμφωνα με τις αρχές του εργονομικού σχεδιασμού. Τέλος υάρχει το κατασκευαστικό σχέδιο του ρωτοτύου. Για την μετατροή του ρωτοτύου καθίσματος σε τελική κατασκευάσιμη μορφή ααιτείται η ροσαρμογή του καθίσματος με την βοήθεια κινητικών και στατικών μελετών αλλά και ο υολογισμός της αντοχής των μερών της κατασκευής για την ακριβή ειλογή των υλικών και των εξαρτημάτων ου ααιτούνται, αυτό το τμήμα όμως της μελέτης υερβαίνει τα όρια της αρούσας διλωματικής εργασίας. 4

5 Ευχαριστώ θερμά τον Καθηγητή κ. Μαρμαρά Νικόλαο για την αμέριστη υοστήριξη του στην εκόνηση αυτής της διλωματικής εργασίας. Χωρίς τη δική του είβλεψη και καθοδήγηση δεν θα ήταν δυνατή η ολοκλήρωση αυτής της μελέτης. Αλλά τον ευχαριστώ είσης γιατί έρα αό τα λαίσια αυτής της διλωματικής εργασίας η συνεργασία μας αοτέλεσε αρκετές φορές έναυσμα για εραιτέρω αναζητήσεις στα εδία της εργονομίας και της μηχανολογίας. Οφείλω είσης να εκφράσω τις ευχαριστίες μου στον Καθηγητή κ. Σφαντζικόουλο για την συνεισφορά του στο σχεδιασμό του ρωτοτύου καθίσματος και τον Ιατρό Εργασίας κ. Χατζή Χρήστο για την συμβολή του στην τεκμηρίωση της θεωρητικής βάσης του σχεδιασμού. Τέλος, ευχαριστώ όλους όσους με υοστήριξαν και με ενθάρρυναν κατά τη διάρκεια της εργασίας και ιδιαίτερα την οικογένεια μου και την φίλη μου Αγγέλη Κατερίνα, φοιτήτρια Ιατρικής για την υομονή της να με εισάγει στις εξειδικευμένες ιατρικές έννοιες ου ήταν ααραίτητες για την ολοκλήρωση της εργασίας αυτής. Οκτώβριος 004 5

6 ΠΡΩΤΟ ΜΕΡΟΣ 1 Πόνος στην οσφυϊκή χώρα-ειδημιολογία 1.1 Γενικά Ο όνος στην οσφυϊκή χώρα (όνος στη μέση όως είναι ευρύτερα γνωστός) είναι η ιο διαδεδομένη αό τις μυοσκελετικές δυσλειτουργίες τις συσχετιζόμενες με την εργασία και αυτή με τις μεγαλύτερες οικονομικές ειτώσεις. Χαρακτηριστικό είναι ότι το ετήσιο συνολικό κόστος (στοιχεία 1990) συνιστώμενο αό ιατρικές αοζημιώσεις, αουσία αό την εργασία, καθυστέρηση στην αραγωγή κτλ, για τις Η.Π.Α. ανέρχεται ερίου στα 80 δισεκατομμύρια δολάρια.(ergonomics Work & Health, St Pheasant,1991). Για το λόγο αυτό έχει μελετηθεί αό λευράς ειδημιολογίας εκτενέστατα. Εικόνα 1 : Η διασορά των συσχετιζόμενων με την εργασία μυοσκελετικών συμτωμάτων (Ergonomics Work & Health, St Pheasant,1991) Ο όνος στην οσφυϊκή χώρα να είναι οξύς ή αμβλύς, τοικός ή διάχυτος. Μορεί να εριορίζεται κατά μήκος της σονδυλικής στήλης ή να εκτείνεται ρος τα έξω και ρος τους γλουτούς και το άνω μέρος των μηρών. Μορεί ακόμα να εμφανιστεί και μούδιασμα του οδιού κάτι ου υοδεικνύει εμλοκή και των νεύρων. 6

7 Τα ερισσότερα εεισόδια εμφάνισης όνου στην οσφυϊκή χώρα είναι συνήθως χρονικά εριορισμένα. Ο όνος υοχωρεί σύντομα (σε λίγες βδομάδες το ολύ) αλλά η ιθανότητα εανεμφάνισης είναι ολύ υψηλή (της τάξεως του 60 % για εανεμφάνιση σε διάρκεια ενός χρόνου). Στην Εικόνα 1 φαίνεται η εξάλωση του ροβλήματος. Είναι χαρακτηριστικό το όσο μεγάλο είναι το οσοστό των εργαζομένων ου αντιμετωίζει συχνά ρόβλημα, ενώ είναι εντυωσιακό ως ένα οσοστό γύρω στο 0% των εργαζομένων (ερίου 1 στους 5) αντιμετωίζει καθημερινό ρόβλημα. Η ύαρξη βέβαια ολύ σοβαρών ροβλημάτων, συναντάται σανιότερα. Ωστόσο γεγονός αραμένει ως η αόδοση και η υγεία των εργαζομένων δέχονται σημαντική ειβάρυνση αό τον όνο στην οσφυϊκή χώρα Ειδημιολογία- Εξάλωση- Ειτώσεις Στη συνέχεια αραθέτονται στοιχεία ου δείχνουν οια ακριβώς είναι η είτωση του ροβλήματος του όνου στην οσφυϊκή χώρα για την οικονομία και την κοινωνία γενικότερα. Με βάση τα στοιχεία των ετών 1955 ως 198 για τη Μεγάλη Βρετανία (Εικόνα ) η αουσία αό την εργασία λόγω ασθένειας αό τον όνο στην οσφυϊκή χώρα αυξάνεται και σε αόλυτες μέρες και ως οσοστό της αουσίας λόγω ασθένειας γενικότερα. Είναι αράλληλα εντυωσιακό ότι ο αράγοντας φύλο δεν αίζει σημαντικό ρόλο στην εξέλιξη του ροβλήματος (Waddell, 1987). 7

8 Εικόνα : Αουσία αό την εργασία λόγω όνου στην οσφυϊκή χώρα και ως οσοστό των συνολικών ημερών αουσίας λόγω ασθένειας (Μ. Βρετανία) Μ: Άνδρες, W: Γυναίκες (Waddell 1987) Εξετάζοντας τη συμμετοχή του όνου στην οσφυϊκή χώρα στη συνολική αουσία αό την εργασία ενός ατόμου (αουσία τουλάχιστον 3 ημερών) αρατηρούμε ότι αρουσιάζει αό το 1975 και μετά ιδιαίτερα αυξητικές τάσεις. Μάλιστα αυτό αρατηρείται και για τα δύο φύλα τα οοία, ενώ το 1955 είχαν μεγάλη αόσταση, με την ομογενοοίηση των ααιτήσεων αό την εργασία ακολουθούν λέον συγκλίνουσα ορεία. Μια ιο οιοτική ματιά στα διαθέσιμα 8

9 στοιχεία φανερώνει ότι για το 85% του κόστους αό τις αουσίες εργαζομένων λόγω όνου στην λάτη ευθύνεται το 5% των εριτώσεων, ου αφορά μακροχρόνιες αουσίες (άνω των τριών μηνών). Ο όνος στην οσφυϊκή χώρα διακρίνεται αό αυτό το χαρακτηριστικό. Όταν το ρόβλημα δημιουργηθεί είναι δύσκολη η θεραεία του ενώ είναι σύνηθες να εανεμφανίζεται ύστερα αό λίγο καιρό ακόμα ιο έντονο. Μάλιστα σε εριτώσεις ου η αουσία του εργαζομένου ξεεράσει τους 6 μήνες η ιθανότητα να ειστρέψει στην δουλεία του είναι λιγότερη του 50%. Αν δε η αουσία είναι ενός έτους η ιθανότητα μειώνεται στο 5%, ενώ για αουσία ετών η ιθανότητα ειστροφής στην εργασία είναι σχεδόν μηδενική. Ειλέον στοιχεία (Biering-Sorensen 198) αρουσιάζουν αναλυτικότερα την είδραση αραγόντων όως η ηλικία και το φύλο. Τα στοιχεία αφορούν άτομα αό 30 ως 60 ετών αό ένα ροάστιο της Κοεγχάγης (Εικόνα 3). Υάρχουν στοιχεία για την εμφάνιση του ροβλήματος στο ληθυσμό για την χρονική στιγμή της έρευνας, για εμφάνιση στη διάρκεια του τελευταίου χρόνου αλλά και για εμφάνιση κάοια στιγμή στη ζωή των ανθρώων ου εξετάστηκαν. Τα αοτελέσματα ου με ασφάλεια μορούν να γενικευτούν για όλο τον ληθυσμό σε ηλικία εργασίας,δείχνουν ότι συνολικά το φύλο δεν διαφοροοιεί σημαντικά τον κίνδυνο να αντιμετωίσει κάοιος το ρόβλημα. Υάρχουν ειμέρους διαφορές ωστόσο δεν μορούμε να θεωρήσουμε ότι κάοιο αό τα δύο φύλα είναι ερισσότερο εκτεθειμένο σε σχέση με το άλλο. Εξετάζοντας χωριστά τα στοιχεία αρατηρούμε μικρή διακύμανση στα οσοστά του ανδρικού ληθυσμού σχετικά με την εμφάνιση του ροβλήματος στις διάφορες ηλικίες, ενώ για τις γυναίκες βλέουμε ότι το μεγαλύτερο ηλικιακά γκρου γυναικών αντιμετωίζει αυξημένο κίνδυνο σε σχέση με τις νεότερες. Ταυτόχρονα οι ροβλέψεις είναι ότι το 70% των ανθρώων θα βιώσει ένα η ερισσότερα εεισόδια όνου στην οσφυϊκή χώρα κατά τη διάρκεια της ζωής του. Age Point Prevalence (%) One-year period Prevalence (%) Cumulative Lifetime Prevalence (%) Men Women Men Women Men Women All Ages Εικόνα 3: Εξάλωση του όνου στην οσφυϊκή χώρα σε ένα ροάστιο της Κοεγχάγης (Στοιχεία Biering-Sorensen 198) Είναι λέον φανερό όσο σημαντικό είναι το ρόβλημα αυτό και το εύρος των φορέων ου εηρεάζει. Οι συνέειες του είναι ολλαλές : Αό ηθικής άοψης, η ταλαιωρία, η ειβάρυνση της υγείας, η αώλεια της οιότητας ζωής για τους άσχοντες 9

10 Αό οικονομικής άοψης, τα έξοδα νοσηλείας ή θεραείας, η αώλεια δυναμικού για τις ειχειρήσεις, η καθυστέρηση της αραγωγής Αό κοινωνικής άοψης, η ύαρξη μιας μερίδας ατόμων με ευαθή υγεία Στη συνέχεια αναλύεται με οιό τρόο και όσο άμεσα σχετίζεται με αυτό το σημαντικό ρόβλημα το κάθισμα εργασίας, αλλά και γενικότερα οι συνήθειες των εργαζομένων σε καθιστικές θέσεις εργασίας. 1. Ιστορία του καθίσματος εργασίας Στις αρχές του 18 ου αιώνα, όταν οι υάλληλοι ήταν όλοι άνδρες ήταν σύνηθες το να στέκεσαι όρθιος ενώ δουλεύεις στο γραφείο. Διατηρούνταν ακόμη εοιθήσεις ου σχετίζονταν με τη θέση των εργαζομένων (κυρίως γραμματέων) σε σχέση με τους εργοδότες τους, ου τους ήθελε να βρίσκονται σε στάση ροσοχής ως ένδειξη σεβασμού. Αό τότε ολλά άλλαξαν, ιδίως με την είσοδο των γυναικών στην εργασιακή διαδικασία και λέον θεωρείται «αοδεκτό» να κάθεσαι κατά την εργασία. Η εξελικτική ορεία του σύγχρονου καθίσματος εργασίας συμβαδίζει με τις ανά εοχή εικρατούσες αντιλήψεις και θεωρίες για τον υγιεινό τρόο κάθεσθαι. Αό αρκετά αλιά (19 ος αιώνας) ολλοί φυσιολόγοι και ορθοεδικοί (Staffel 1884) ανέτυξαν θεωρίες για την καθιστή στάση. Η κοινή τους αντίληψη ήταν ότι το να κάθεσαι υγιεινά, το να μορείς δηλαδή να διατηρείς τις ειθυμητές κυρτότητες της σονδυλικής στήλης, σημαίνει να κάθεσαι σε ορθή (στητή) στάση. Αυτή η στάση εριγράφεται αό την αρακάτω ειλογή των σχεδίων ου αοτελούν τη βάση για τη διεθνή τυοοίηση, ανθρωομετρία και την κατάρτιση των σχεδιαστών είλων (Εικόνα 4). Εικόνα 4:Διεθνής τυοοίηση των θέσεων εργασίας Η αντίληψη αυτή, αν και δε έχει καμία ειστημονική βάση, διατηρήθηκε μέχρι αρκετά ρόσφατα. Προέρχεται ερισσότερες αό κανόνες ηθικής και αντιλήψεις ερί ειθαρχίας ου συναντώνται εί ημερών της Βασίλισσας Βικτορίας στην Μ. Βρετανία. Κατά τη διάρκεια αυτής ης εριόδου είχαμε ολλούς τύους καθισμάτων ου ικανοοιούσαν αυτό το κριτήριο. Αρχικά, τα καθίσματα εργασίας ήταν κατασκευασμένα αό ξύλο με ειφάνειες εργασίας ου σχημάτιζαν ορθές γωνίες μεταξύ τους (Hard facts about soft machines,lueder & Noro 1994). Τα μαξιλαράκια στήριξης της λάτης ήταν, όταν υήρχαν, ολύ μικρά και σκληρά και τοοθετούνταν στο ύψος της οσφυϊκής χώρας. Οι βραχίονες στήριξης θεωρούνταν είδος ολυτελείας. Στα υλικά κατασκευής αργότερα ροστέθηκε το μέταλλο ενώ το στήριγμα για την λάτη μεγάλωσε σε ύψος ώστε να καλύτει ερισσότερο τον χρήστη. Παράλληλα εμφανίστηκαν και τα ρώτα μοντέλα ου εριελάμβαναν και ρόβλεψη για την ροσαρμογή των 10

11 διαστάσεων τους στα ανθρωομετρικά δεδομένα του χρήστη, ροσφέροντας αλές ρυθμίσεις για το ειθυμητό ύψος της έδρας (seat pan) και του στηρίγματος της λάτης (backrest). Το εόμενο βήμα ήταν η ικανοοιητικότερη ροσέγγιση των διαστάσεων με τα ανθρωομετρικά δεδομένα και τις ανάγκες της εργασίας, με τη ύαρξη ρυθμίσεων ακόμα ερισσότερων χαρακτηριστικών του καθίσματος, όως οι γωνίες μεταξύ της έδρας και του στηρίγματος της λάτης, ή η ύαρξη βραχιόνων στήριξης (armrest). Στις αρχές του 70 διατυώθηκαν νέες θεωρίες σχετικά με το υγιεινό κάθισμα. Αν και αρχικά διατυώθηκε αό Γερμανούς ανατομιστές του 19 ου αιώνα, ήταν ο A. C. Mandal, Δανός χειρουργός (1976,1981) ο οοίος ρότεινε ότι η έδρα του καθίσματος θα ρέει να αοκτήσει κλίση ρος τα εμρός ή ρος τα ίσω κατά το ειθυμητό. Έτσι ώστε να μορεί να διαμοιράσει την εριστροφή της λεκάνης ου συμβαίνει κατά την εναλλαγή αό την όρθια στην καθιστή στάση και ακόμα να μειώσει τη μυϊκή ροσάθεια ου ααιτείται για να καθίσει κάοιος σε ορθή στάση ή και να γράψει σ ένα γραφείο(αναλυτικότερα σε εόμενο κεφάλαιο). Αυτό είχε ως αοτέλεσμα τη δημιουργία μιας νέας γενιάς καθισμάτων εργασίας με δυνατότητα κλίσης ρος τα μρος ή ρος τα ίσω (forwards-backwards tilting chair) με ή χωρίς στήριγμα για την λάτη, με ή χωρίς υοστήριξη για τα γόνατα (semi-kneeling chair).τύοι τέτοιων καθισμάτων αρουσιάζονται στην Εικόνα 5. Ταυτόχρονα συνεχίστηκε και η εξέλιξη των «συμβατικών» καθισμάτων εργασίας τα οοία λέον είχαν την δυνατότητα συγχρονισμένης ρύθμισης έδρας και στηρίγματος λάτης η οοία όμως γίνονταν χειροκίνητα. Εικόνα 5 : Τύοι semi-kneeling καθισμάτων Η εόμενη γενιά καθισμάτων (τέλη δεκαετίας 80) ήταν ροϊόν της θεωρίας για τη δυναμική υοστήριξη του χρήστη (dynamic seating) τα οοία αρείχαν συνεχή και συνδυασμένη υοστήριξη των κινήσεων του σώματος του. Η έδρα και το στήριγμα της λάτης μορούσαν να ρυθμίζονται ταυτόχρονα σε διαδοχικές θέσεις ακολουθώντας τις κινήσεις του χρήστη σε ένα ευρύ εδίο γωνιών και στάσεων. Φυσικά σε όλη τη διάρκεια αυτής της ορείας υάρχουν και ολλοί ακόμη τύοι καθισμάτων ου με αντισυμβατικό τρόο ροσέγγιζαν το ρόβλημα και ροσαθούσαν 11

12 άλλοτε με ειτυχία και άλλοτε όχι να καλύψουν ανάγκες είτε του συνόλου είτε ειδικών ομάδων κοινού και εξειδικευμένων σε ααιτήσεις εργασιών. Κάοιες μορφές τέτοιων καθισμάτων αρουσιάζονται στην Εικόνα 6 Εικόνα 6: Τύοι μοντέρνων-«αντισυμβατικών» καθισμάτων εργασίας Κλείνοντας αυτή τη σύντομη αναφορά θα μορούσαμε να ούμε ότι δεν αρουσιάστηκε κατά τη διάρκεια όλων αυτών των ετών ένα ιδανικό κάθισμα με ευρύτατο εδίο χρήσης και όσον αφορά τη οικιλομορφία των ανθρωομετρικών δεδομένων αλλά και των ααιτήσεων της κάθε εργασίας. Είναι λοιόν αυτή η αρατήρηση ου αοτελεί τη βάση αυτής της μελέτης. Δεν αοτελεί δηλαδή η καρέκλα ου καλούμαστε να σχεδιάζουμε ρόταση για το ιδανικό κάθισμα αλλά μελέτη και ροσθήκη ενός ακόμα τύου καθίσματος στη γκάμα των ήδη υαρχόντων και στη κρίση των χρηστών. 1.3 Άνεση Οι στόχοι ενός καθίσματος εργασίας είναι οι αρακάτω : Να είναι άνετο για μεγάλο χρονικό διάστημα χρήσης Να είναι ικανοοιητικό αό λευράς φυσιολογίας (να ταιριάζουν οι σχεδιαστικές διαστάσεις με τα ανθρωομετρικά δεδομένα) Να είναι κατάλληλο για το συγκεκριμένο είδος εργασίας Ωστόσο τι εννοούμε με τον όρο άνεση ; Άνεση είναι η κατάσταση του νεύματος ου αρουσιάζεται στην αουσία ενόχλησης, δυσαρέσκειας για τη θέση και τη στάση ου έχουμε ειλέξει.(ergonomics Work & Health,St. Pheasant 1991). Η αίσθηση της άνεσης είναι μια ασφαλής ένδειξη για την καταλληλότητα του καθίσματος και για το αν ληρεί τα κριτήρια αό λευράς υγείας για μας. Φυσικά η άνεση σαν μέγεθος δεν οσοτικοοιείται. Όχι μόνο δεν υάρχει σαφής διαβάθμιση στην άνεση ου ροσφέρει ένα κάθισμα εργασίας αλλά έχει αοδειχτεί ότι δεν μορεί να υάρξει ούτε αντικειμενικότητα. Όλα τα καθίσματα γίνονται άβολα για αρατεταμένη διάρκεια χρήσης. Παρατηρείται όμως κάοια καθίσματα να δημιουργούν αυτό το συναίσθημα στον ίδιο άνθρωο νωρίτερα αό άλλα, ενώ στο ίδιο κάθισμα μορεί ένας άνθρωος να νιώθει άβολα νωρίτερα αό κάοιον άλλον. Έτσι η ώρα ου θα εράσει μέχρι να νιώσει άβολα ο καθένας μας ροσδιορίζει το αν το κάθισμα για εκείνον θεωρείται άνετο ή όχι. 1

13 Ενδιαφέρον αρουσιάζουν οι κλίμακες αξιολόγησης άνετου και άβολου ου κατάρτισαν οι Helander και Zhang (1995): Κλίμακα άνετου 1. Νιώθω ξεκούραστα. Νιώθω αναζωογονημένος 3. Το κάθισμα είναι ααλό 4. Το κάθισμα είναι ευρύχωρο 5. Το κάθισμα είναι όμορφο 6. Το κάθισμα μου αρέσει 7. Νιώθω άνετα Κλίμακα άβολου 1. Νιώθω όνου στους μύες. Νιώθω τα όδια μου βαριά 3. Νιώθω ίεση στα όδια 4. Έλλειψη ευκαμψίας 5. Νιώθω ανήσυχος 6. Νιώθω κουρασμένος 7. Νιώθω άβολα Helander s and Zhang s Ranking Οι ενδείξεις και οι αισθήσεις ου μας οδηγούν στο να μη νιώθουμε άνετα είναι η αλλαγή στην κατανομή της ίεσης στις ειφάνειες του σώματός μας ου έρχονται σε εαφή με την καρέκλα και η αλλαγή στη φόρτιση του μυοσκελετικού συστήματος. Το φαινόμενο αυτό είναι ιδιαίτερα κατανοητό στην ερίτωση ου καθόμαστε σε μια σκληρή και λίγο ψηλότερη αό το ειθυμητό καρέκλα. Σε σχετικά σύντομο χρονικό διάστημα (οικίλει ανά χρήστη) θα αρχίσουμε να νιώθουμε άβολα. Το αίσθημα θα οφείλεται στην ασκούμενη ίεση στους μηρούς μας. Για να ελαφρύνουμε αυτή την ενόχληση ίσως αρχίσουμε να ανασηκώνουμε ή να σταυρώνουμε ασυνείδητα τα όδια μας. Έτσι αλλάζει η κατανομή της ίεσης και εανέρχεται στα φυσιολογικά η κυκλοφορία του αίματος στις εριοχές του συμιεσμένου ειφανειακού ιστού. Ύστερα αό λίγο η ενόχληση θα γίνει ιο έντονη και η ανακούφιση ου θα ροσφέρουν οι αραάνω κινήσεις μικρή. Οι μηροί και συνολικά τα όδια θα μουδιάζουν και θα ονάνε και θα μας αναγκάσουν να σηκωθούμε για να ααλλαγούμε αό την ενόχληση. Θα ρέει κλείνοντας την ενότητα της άνεσης να γίνει σαφές ότι η ολύωρη διατήρηση οοιασδήοτε στάσης δεν μορεί να είναι άνετη για τον άνθρωο. Όως ήδη αναφέρθηκε το ανθρώινο σώμα ααιτεί την εναλλαγή στάσεων και την κίνηση. Η στατική φόρτιση των μυών και η ακινησία της σονδυλικής στήλης ου δυσκολεύει την «θρέψη» των σονδύλων,όως θα αναλυθεί και στη συνέχεια είναι μερικά μόνο αό τα μειονεκτήματα της διατήρησης μιας συγκεκριμένης στάσης. Έτσι δεν θα ρέει να χρησιμοοιείται ο όρος «ορθή» στάση αφού είναι λέον σαφές ότι δεν υάρχει κάοια συγκεκριμένη ιδανική στάση. 1.4 Πόνος στην οσφυϊκή χώρα και νευματικός φόρτος εργασίας Μετά αό έναν αριθμό ερευνών και στατιστικών ου έχουν διεξαχθεί είναι κοινά αοδεκτή η άμεση συσχέτιση μεταξύ του όνου στην οσφυϊκή χώρα και του νευματικού φόρτου εργασίας (ή του βαθμού νευματικής αασχόλησης) του χρήστη ενός καθίσματος εργασίας. Η αύξηση της αασχόλησης αοτελεί έναν ακόμη αράγοντα αύξησης της ενόχλησης στην οσφυϊκή χώρα κατά την διάρκεια της εργασίας. Μια εξήγηση για αυτό βρίσκεται στο ότι όταν είμαστε ολύ συγκεντρωμένοι στο αντικείμενο της εργασίας «ξεχνάμε» να κάνουμε ακόμα κι αυτές τις ασυνείδητες μικροκινήσεις, ου αναφέραμε στο ροηγούμενο αράδειγμα, ώστε να εανέλθει η κανονική ροή του αίματος στις εριοχές ου έρχονται σε εαφή (Ergonomics Work & Health, St. Pheasant,1991). 13

14 Άλλοι ερευνητές αρατήρησαν ότι τα καθίσματα στις αίθουσες σεμιναρίων ή αρουσιάσεων είναι συνήθως εξίσου άβολα με αυτά σε χώρους όως καφετέριες ή χώρους μαζικής εστίασης.ωστόσο στους τελευταίους κανένας δε φαίνεται να διαμαρτύρεται, ενώ κατά τη διάρκεια μιας ομιλίας (ιδίως δε όταν αυτή δεν αρουσιάζει για το ακροατήριο ιδιαίτερο ενδιαφέρον!) οι ακροατές δυσανασχετούν με την καρέκλα τους γρηγορότερα και εντονότερα. Θα μορούσε κάοιος να ει ότι οι δύο αρατηρήσεις αναιρούν η μία την άλλη, ωστόσο μοιάζει σωστότερο να τις θεωρήσουμε ως τις δύο όψεις του ιδίου νομίσματος. Συμερασματικά, δεν μορούμε αρά να λάβουμε υ όψιν μας, ως μια αό τις αρκετές συνιστώσες, τον αράγοντα νευματική αασχόληση κατά την αξιολόγηση ενός καθίσματος εργασίας. 1.5 Στάση του σώματος και αόδοση κατά την εργασία Είναι ήδη φανερό ότι υάρχει ένας μεγάλος όγκος ερευνών και αξιόιστων αοτελεσμάτων γύρω αό το θέμα της θέσης εργασίας και αυτό είναι αόλυτα λογικό αφού εηρεάζει μια μεγάλη μερίδα του κόσμου αλλά και οικονομικούς και κοινωνικούς αράγοντες. Στα λαίσια της αρούσας διλωματικής εργασίας είναι χρήσιμο το να γνωρίζουμε σε ιο βαθμό η ειλογή της στάσης εηρεάζει την αόδοση του εργαζομένου. Ακριβώς αυτή η συσχέτιση εξετάζεται αό τον έρευνα A.M. Woods. Χρησιμοοιώντας διάφορες στάσεις αό την όρθια μέχρι την ξαλωτή εξέτασε σε οια στάση η αόδοση του εργαζομένου είναι η υψηλότερη. Το ιο ασφαλές μετρήσιμο μέγεθος ήταν ο χρόνος αντίδρασης του εργαζομένου στο αίτημα του ελάτη. Όως ίσως αναμένονταν η όρθια στάση ειτυγχάνει το βέλτιστο χρόνο αντίδρασης. Γενικά η είδραση της στάσης είναι μεγαλύτερη για ανθρώους μεγάλης ηλικίας σε μονότονη, εαναλητική εργασία. Εκεί ο χρόνος αντίδρασης για την καθιστή στάση είναι σημαντικά μεγαλύτερος. Τα αοτελέσματα ειβεβαιώνουν και την εοίθηση ου υήρχε κατά τη διάρκεια των ετών στην κατασκευή καθισμάτων. Για σκοούς χαλάρωσης και ξεκούρασης τα καθίσματα ροσεγγίζουν την ξαλωτή (οριζόντια ) στάση, ενώ όλοι μας έχουμε στο μυαλό μας εικόνες αό εργαζόμενους σε θέσεις εαφής με το κοινό, θέσεις ου ααιτούν άμεση αντίδραση, ου είναι όρθιοι (.χ. ωλητές)....όλοι γνωρίζουν ότι ο άνθρωος δεν κοιμάται συνήθως όρθιος ή καθισμένος στητός σε μια καρέκλα, και ότι «βυθίζεται στον ύνο» σε εάν άνετο βαθύ κάθισμα... (Branton, 1987) Καθιστική εργασία και όνος στην οσφυϊκή χώρα.1 Εισαγωγή Οι άνθρωοι ου κάνουν καθιστική εργασία σίγουρα θα έχουν βιώσει ή κινδυνεύουν να βιώσουν ρόβλημα με την μέση (όως στην καθημερινή γλώσσα το αναφέρουμε) όνο δηλαδή, στην εριοχή της οσφυϊκής χώρας. Αφορμή για την εμφάνιση του είναι τις ερισσότερες φορές κάοια αότομη κίνηση. Σίγουρα όμως δεν είναι αυτή η αιτία ου τα ροκαλεί. Αν και δεν μορούμε με σιγουριά να ροσδιορίσουμε άντα την ραγματική αιτία 14

15 φαίνεται ως αυτή κρύβεται στη λανθασμένη στάση της σονδυλικής στήλης κατά τη διάρκεια της εργασίας.. Εφαρμοσμένη Ανατομία και Παθοφυσιολογία Η ανθρώινη σονδυλική στήλη αοτελείται αό 4 κινητούς σονδύλους : 7αυχενικούς (Α1:Α7), 1 θωρακικούς (Θ1:Θ1), 5 οσφυϊκούς (Ο1:Ο5), το ιερό οστό ου είναι ουσιαστικά συνοστέωση 5 σονδύλων (Ι1:Ι5) και του κόκκυγα. Όλα αυτά αρθρώνονται το ένα με το άλλο και με τον υόλοιο σκελετό δημιουργώντας ένα σύνολο 137 συνδέσεων. Η σονδυλική στήλη έχει ικανότητα να λυγίζει και να στρέφεται ενώ υοστηρίζει το κεφάλι, ροστατεύει τον νευρικό ιστό και λειτουργεί ως συνδετικό σημείο για τις λευρές (αρθρώνονται με θωρακικούς) και για τους μύες της λάτης (Biomechanics In Ergonomics,Shr. Kuman,1999). Κάθε σόνδυλος υοβαστάζει το υερκείμενο βάρος του κορμού. Αυτό ερμηνεύει γιατί το μέγεθος των σωμάτων των σονδύλων αυξάνει διαδοχικά αό την αυχενική ρος την οσφυϊκή μοίρα της σονδυλικής στήλης. Βλέοντας τη σονδυλική στήλη αό το λάι αρατηρούμε ότι αυτή αρουσιάζει 4 φυσιολογικά κυρτώματα, δύο ου στρέφουν το κυρτό ρος τα εμρός (αυχενική, οσφυϊκή μοίρα) και δύο ου στρέφουν το κυρτό ρος τα ίσω (θωρακική, ιεροκοκκυγική). Για τη σύνδεση μεταξύ των σονδύλων, τη δυνατότητα σχετικής κίνησης τους και την αόσβεση των αραγόμενων δονήσεων είναι υεύθυνοι οι μεσοσονδύλιοι δίσκοι. Έχουν σχήμα αμφίκυρτου φακού και αρθρώνονται με τις ειφάνειες των δύο εάλληλων σονδύλων ενδιάμεσα των οοίων αρεμβάλλονται. Η εριφέρεια των δίσκων μροστά και ίσω συνδέεται με τους ειμήκεις συνδέσμους της σονδυλικής στήλης. Στις Εικόνες 7,8,9 αρουσιάζεται αναλυτικά η ανατομία της σονδυλικής στήλης, των σονδύλων και των,μεσοσονδυλίων δίσκων. 15

16 Εικόνα 7: Πρόσθια, αριστερή λάγια και οίσθια άοψη της σονδυλικής στήλης (Άτλας Ανατομικής ανθρώου,frank H. Netter,----) 16

17 Εικόνα 8: Μεσοσονδύλιος δίσκος, αόψεις σονδύλων, (Άτλας Ανατομικής ανθρώου,frank H. Netter,1999) 17

18 Εικόνα 9: Τομές σονδυλικών τμημάτων, (Άτλας Ανατομικής ανθρώου,frank H. Netter,1999) 18

19 Στην ερίμετρο του μεσοσονδύλιου δίσκου υάρχει ο ινώδης δακτύλιος. Στο κέντρο εσωτερικά του ινώδους δακτυλίου υάρχει ο ηκτοειδής υρήνας. Σε ένα νεαρό άνθρωο ο ηκτοειδής υρήνας είναι ένα αχύρρευστο ζελέ το οοίο είναι τοοθετημένο ερίου στο μέσο του δίσκου και καλύτει ερίου το 45% του συνολικού του όγκου. Περιβάλλεται αό τον ινώδη δακτύλιο, ο οοίος αοτελείται αό 8 ή ερισσότερες ομόκεντρες εριφέρειες συνδεδεμένες μεταξύ τους. Αυτή η δομή είναι ικανή να δεχτεί σημαντικές φορτίσεις, αλλά είναι και υεύθυνη ώστε να έχει η σονδυλική στήλη ευκινησία και ευλυγισία. Οι ικανότητες αυτές του μεσοσονδύλιου εξαρτώνται κυρίως αό την κατάσταση του ηκτοειδούς υρήνα, ο οοίος έχει την τάση να αορροφάει νερό αό τους εριβάλλοντες ιστούς. Η αορρόφηση διογκώνει τον υρήνα μέχρι του σημείου ου η οσμωτική ίεση εξισορροεί με την ίεση ου ασκείται αό τον ινώδη δακτύλιο. Εικόνα 10: Πρόστωση μεσοσονδύλιου δίσκου, (Ergonomics How to design for ease & efficiency, Kromer-Elber,000) Όταν ασκείται θλιτικό φορτίο στον δίσκο αυτό μετατρέεται σε υδροστατική ίεση. Όταν η υδροστατική ίεση ου ασκείται αό τα εξωτερικά φορτία γίνει μεγαλύτερη αό την οσμωτική τότε νερό εξέρχεται του υρήνα μέσω του ινώδους δακτυλίου. Η διαδικασία αυτή συμβαίνει και κατά την εκτέλεση των καθημερινών μας ασχολιών. Ο υρήνας χάνει νερό και συρρικνώνεται. Μάλιστα είναι αρατηρημένο ως λόγω αυτού του γεγονότος το ύψος μας είναι μικρότερό το βράδυ αό ότι το ρωί. Το ύψος του υρήνα μειώνεται και αυτός αίρνει σφηνοειδή μορφή ασκώντας ίεση στα τοιχώματα του ινώδη (Biomechanics in ergonomics, Shr Kumar,1999). Πολύωρη διατήρηση της συνηθισμένης καθιστής στάσης (γραφείο) ειβάλλει στη σονδυλική στήλη ένα συνεχές αξονικό θλιτικό φορτίο. Αυτό δρα όως αναφέρθηκε αραάνω και για αρατεταμένη ειβολή του οι βισκοελαστικές ιδιότητες του δίσκου και σε κάοιο βαθμό και αυτές του σονδύλου αλλοιώνονται. Σε χρόνιες καταστάσεις ο βαθμός αλλοίωσης είναι τόσο μεγάλος ώστε οοιαδήοτε αότομη κίνηση γίνει αό το άτομο μορεί να ροκαλέσει σκίσιμο ή τρύημα του ινώδους δακτυλίου. Αό τις τρύες αυτές τότε εξέρχεται το υλικό του υρήνα και δημιουργεί εξογκώματα. Το φαινόμενο αυτό ονομάζεται ρότωση του μεσοσονδύλιου δίσκου (Εικόνα 10). Τα δημιουργημένα εξογκώματα βρίσκονται σε τέτοια θέση ώστε ιέζουν τον νωτιαίο νεύρο το οοίο διέρχεται αό το μεσοσονδύλιο τρήμα. Αυτή είναι και η αιτία του έντονου όνου. 19

20 Εικόνα 11: Είδραση της ολύωρης διατήρησης της συνηθισμένης καθιστής στάσης στις βισκοελαστικές ιδιότητες του σονδύλου (Bendix 1994) Εκτός αό την ρότωση του μεσοσονδύλιου δίσκου έντονα ροβλήματα δημιουργούνται στη σονδυλική στήλη καθώς η ιδιότητα του ηκτοειδούς υρήνα για αορρόφηση χάνεται. Ο υρήνας συρρικνώνεται και η αόσταση μεταξύ των σονδύλων μικραίνει. Δημιουργούνται οστεόφυτα στο ερίγραμμα του ινώδους δακτυλίου (σονδύλωση). Η ροσέγγιση των σονδύλων συνεάγεται ότι η γλήνη των αρθρικών αοφύσεων δέχεται μη φυσιολογικές (υερβολικές) ιέσεις ου οδηγούν σε εκφυλιστικές αλλαγές (οστεοάρθρωση). Στη δυσμενέστερη ερίτωση μορεί να ροσανατολιστούν οι γλήνες λάθος και να «κλειδώσουν» εμοδίζοντας την κίνηση (μηνίσκος) (Εικόνα 1). 0

21 Εικόνα 1: Πρότωση μεσοσονδυλίου δίσκου (Bendix 1994) Εικόνα 13: Πόνος στην οσφυϊκή χώρα σε συσχέτιση με το οσοστό του χρόνου ου αφιερώνεται σε όρθια, μυϊκή ή καθιστική εργασία. (Bendix 1994) 1

22 Εικόνα 14: Δυνάμεις στον 3 ο οσφυϊκό σόνδυλο όταν στεκόμαστε ή όταν καθόμαστε σε ένα σκαμνί χωρίς μαξιλάρι υοστήριξης της λάτης (Chaffin & Andersson 1984) Εικόνα 15: Δυνάμεις στον 3 ο οσφυϊκό σόνδυλο για διάφορες θέσεις εργασίας σε σκαμνί με μαξιλάρι υοστήριξης της λάτης (Chaffin & Andersson 1984)

23 Στις Εικόνες 13,14,15 αρουσιάζονται με μορφή διαγραμμάτων τα αοτελέσματα ερευνών ου συσχετίζονται με την είδραση διαφόρων αραγόντων κατά την εργασία στην δημιουργία του ροβλήματος του όνου της οσφυϊκής χώρας. Ειδικότερα στην Εικόνα 13, αρατηρούμε ότι η αρατεταμένη (άνω των 4 ωρών) διατήρηση της καθιστής στάσης ροκαλεί ισοδύναμη ερίου καταόνηση της σονδυλικής μας στήλης με, λιγότερης βέβαια διάρκειας, όρθια ή έντονη σωματική εργασία. Αντίθετα η εναλλαγή στάσεων κατά τη διάρκεια της εργασίας μας ροστατεύει σημαντικά αό τέτοια ροβλήματα. Τα αοτελέσματα ειβεβαιώνονται και αό το διάγραμμα της Εικόνας 14 όου αρουσιάζεται η δύναμη ου ανατύσσεται στον 3 ο οσφυϊκό σόνδυλο κατά την όρθια ή καθιστή στάση. Είναι εμφανές ότι η υιοθέτηση της «κλασσικής» καθιστής στάσης καταονεί ερισσότερο την σονδυλική μας στήλη αό το να στεκόμαστε όρθιοι. Ακόμα φαίνεται ως το να καθόμαστε με αυτόν τον τρόο ειβαρύνει λιγότερο τους σονδύλους μας αό το να καθόμαστε «χαλαροί».ωστόσο αυτό δεν μορεί να θεωρηθεί ως ειχείρημα υέρ της «κλασσικής» στάσης καθώς δεν θα ρέει να λησμονούμε ως είναι ολύ δύσκολή και κοιαστική η διατήρηση της και σύντομα θα καταλήξουμε σε μια ιο «χαλαρή» και ειβαρυντική στάση. Ιδιαίτερο ενδιαφέρον αρουσιάζει και το διάγραμμα της Εικόνας 15. Αναλύονται οι διάφοροι τύοι εργασιών ου εκτελεί κάοιος εργαζόμενος σε καθιστική θέση εργασίας. Σημαντικά υψηλό είναι το φορτίο ου ειβάλει στην σονδυλική στήλη η θέση του δακτυλογράφου, μια θέση δηλαδή στην οοία βρισκόμαστε σχεδόν όλοι μας όταν μροστά αό τον υολογιστή αλλά και αφορά ένα ολύ μεγάλο μέρος των υαλλήλων ου εκτελούν διαδικασίες εισαγωγής δεδομένων (data inputers)..3 Ανατομία της σονδυλικής στήλης κατά την καθιστή θέση εργασίας Είδαμε οίες είναι οι ειτώσεις της λανθασμένης φόρτισης της σονδυλικής στήλης, ας εξετάσουμε όμως αναλυτικότερα οιες είναι οι συνθήκες κατά τις οοίες η συνηθισμένη καθιστή θέση εργασίας δημιουργεί αυτά τα ροβλήματα. Σε αυτό θα μας βοηθήσει η εξέταση των θέσεων και της διαμόρφωσης της σονδυλικής στήλης κατά την όρθια και καθιστή θέση. Όταν το σώμα μας βρίσκεται σε όρθια στάση η λεκάνη μας είναι σχεδόν κατακόρυφη και ο ρώτος οσφυϊκός σόνδυλος και το ιερό οστό σχηματίζουν γωνία ερίου 30 με το οριζόντιο είεδο. Ας εξετάσουμε τώρα τι συμβαίνει όταν ρόκειται να καθίσουμε σε ένα σχετικά υψηλό κάθισμα. Λυγίζουμε τα γόνατά μας ώστε να σχηματιστεί γωνία 90 (μηρός-κνήμη) και άλλη μια γωνία 90 σχηματίζεται μεταξύ του κορμού και του μηρού μας. Το μεγαλύτερο μέρος του βάρους υοβαστάζεται αό τα ισχιακά οστά, δύο οστέινες ροεξοχές τις οοίες μορούμε να νιώσουμε ανάμεσα στον μαλακό ιστό των γλουτών μας, αν καθίσουμε άνω στα χέρια μας. Μέρος της ορθής γωνίας μεταξύ κορμού και μηρού ειτυγχάνεται μέσω της κάμψης της άρθρωσης του ισχίου. Στην καθιστή θέση 60 της γωνίας κορμού μηρού ειτυγχάνεται μέσω της άρθρωσης του ισχίου. Μετά τη γωνία των 60 όμως αυτή η κάμψη του μηρού ρος τον κορμό βρίσκει αντίσταση (εκτός αν είμαστε ιδιαίτερα ευλύγιστοι) ου οφείλεται στο ότι οι μύες της οίσθιας ειφάνειας του μηρού τεντώνονται και σύντομα ονάνε (Εικόνα 16). 3