Τσιτσίπης (1995). Ο Bakhtin και η Ποιητική του σαν Κριτική Προοπτική για τη Γλώσσα και τη Λογοτεχνία. Σύγκριση, 6,

Transcript

1 Σύγκριση Τμ. 6, 1995 Ο Bakhtin και η Πιητική τυ σαν Κριτική Πρπτική για τη Γλώσσα και τη Λγτεχνία Τσιτσίπης Λυκάς Copyright 1995 Λυκάς Δ. Τσιτσίπης To cite this article: Τσιτσίπης (1995). Ο Bakhtin και η Πιητική τυ σαν Κριτική Πρπτική για τη Γλώσσα και τη Λγτεχνία. Σύγκριση, 6,

2 ΛΟΥΚΆΣ Δ. ΤΣΙΤΣΙΠΗΣ 0 Bakhtin και η Πιητική τν σαν Κριτική Πρπτική για τη Γλώσσα και τη Λγτεχνία1 π INAI ΙΔΙΑΙΤΕΡΑ ΔΥΣΚΟΛΟ ΝΑ ΠΡΟΒΕΙ ΚΑΝΕΙΣ ΣΕ ΜΙΑ ΕΙΣΑΓΩΓΗ ΣΤΟ ΕΡΓΟ τυ Ρώσυ θεωρητικύ της λγτεχνίας και φιλσόφυ της γλώσσας Μ. Bakhtin και τυ κύκλυ τυ, διότι η φύση τυ έργυ αυτύ ανθίσταν ται σε απόπειρες ταξινμικών σχημάτων. 2 Η παραπάνω διαπίστωση είναι και η βασική αιτία πυ τ Μπαχτινικό ικδόμημα γίνεται αντικείμεν διεκδίκησης από πλλά ρεύματα, όπως φαινμενλγικές πρσεγγίσεις, Μαρξισμός, απδόμηση κ.ά. Είναι φυσικά επόμεν ότι μια τέτια πλλαπλότητα υπψηφιτήτων για την J Η Ι πνευματική υσία τυ Μπαχτινικύ έργυ είναι δυνατόν να δηγήσει Ι σε αντιφατικές κατευθύνσεις. Από την μια μειά εμπλυτίζεται πρβληματισμός και θραύνται τα σύνρα ανάμεσα σε ακραία θετικιστικές και μη θετικιστικές πρσεγγίσεις κάτι πυ δεν συμβαίνει για πρώτη g; φρά, θέτντας έτσι εν αμφιβάλω την, μέχρι εκφετιχισμύ, θετικιστική πρ- *Γ σήλωση στ π ρ ά γ μ α τυ αντικειμενικύ κόσμυ (βλ. την κριτική για τν Αγ- γλ-αμερικάνικ εμπειρισμό και την τάση τυ να μελετάει θραύσματα αντί * λότητες από τν F. Jameson 1972* 19Ö1) Από την άλλη θα ήταν απγητευ- τικό εν νόματι της πλύπλευρης θεωρητικής γενικότητας, πυ είναι και σωστή u και επιθυμητή ώς ένα βαθμό, να αρνηθύμε να επιχειρήσυμε έστω και μια Χ χαλαρή ταξινόμηση τυ Μπαχτινικύ έργυ, αφύ δεν μπρύμε να αγνή- 2 συμε τν υλικό κινωνικό χώρ πυ τ γεννάει ύτε τ συγκεκριμέν πνεύμα- τικό υπόβαθρ τυ δημιυργύ. * Οπως έχει πει κάπυ στ The Philosophy of Literary Form 0 Burke (1973), τ ερώτημα τι θέλει να πει συγγραφέας, πυ Tftft μας θυμίζει την Παλαιά Κριτική και τη σχλική μας παιδεία, και δίκαια ακυ- ÌLL ρώνεται σε κάπιες πρσεγγίσεις, δεν είναι πάνττε και από πριν κατακριτέ.

3 Ο ΒΑΚΗΤΙΝ ΚΑΙ Η ΠΟΙΗΤΙΚΗ ΤΟΥ Ό, τ ι βιγραφικό γνωρίζυμε για τν Bakhtin και τ κλίμα της επχής τυ υπεισέρχεται στην αναλυτική μας απόπειρα, και τύτ είναι θεμιτό. Από τις παραπάνω παρατηρήσεις πηγάζει μια ενδιαφέρυσα διαλεκτική η πία διευκρινίζει και τη δική μυ πρσέγγιση στ παρόν άρθρ. Η διαλεκτι κή αυτή μπρεί να διαβασθεί ως εξής: η Μπαχτινική λιστική θεωρία πυ διαπερνά τα σύνρα ανάμεσα στυς θεωρητικύς-υμανιστικύς κλάδυς επει δή είναι ακριβώς γενική και λιστική θέλει μεγαλύτερη ακόμη εξειδίκευση ό ταν επιχειρείται η πρσαρμγή της σε χώρυς των θεωρητικών και κινωνι κών επιστημών. Στην ανάλυση πυ ακλυθεί θα επιχειρήσω μια συνδυασμέ νη παρυσίαση η πία, ενώ δεν θα αρνείται την εμπειρική πλευρά κάτι πυ αναγκαστικά ακλυθεί την ανθρωπλγική και γλωσσλγική μυ εξειδίκευση, θα απφύγει την πραγμπίηση πυ θα στερύσε τ έργ από την λιστική και θεωρητική τυ διάσταση. Και τ σημεί τύτ δεν είναι αυ τνόητ. Και δεν είναι αυτνόητ διότι και πέρα από τυς εμπειρικύς κινω νικύς χώρυς, όπως π.χ. η κινωνική ανθρωπλγία και η ανθρωπγλωσσλγία, ι πίι άλλτε τείνυν πρς μια υπθεωρητικπιημένη αντίληψη τυ πεδίυ τυς άλλτε πρς μια πι θεωρητική, στην ίδια τη θεωρία της λ γτεχνίας τα πράγματα δεν έχυν καταλαγιάσει. Για παράδειγμα, η διαφ 3 ρά ανάμεσα στν Eagleton και τν Culler γύρω από τ σημεί αυτό. Για να δώσω ενδεικτικά μερικά από τα πρβλήματα πυ ανακύπτυν όταν αλληλσυγκρυόμενες πρσεγγίσεις τυ Μπαχτινικύ έργυ εμφανίζνται, θα παραθέσω σύντμα τη διαμάχη ανάμεσα στν Α. White ( ) και τν R. Young ( ) γύρω από τις σχέσεις της Μπαχτινικής σκέψης με τν Μαρξισμό και άλλα ρεύματα. Τύτ φυσικά δεν πρέπει να είναι αδιάφρ στυς θεωρητικύς της λγτεχνίας και σε εκείνυς πυ μέσα από συγγενή πεδία υπηρετύν τη μαχόμενη ανάλυση τυ κειμένυ στα πλαίσια μιας γόνιμης ερμηνευτικής διαδικασίας. Ο Young απδίδει τ ξαφνικό ενδιαφέρν για τν Bakhtin στην αυτ-αμφισβήτηση τμήματς της Μαρξιστικής λγτεχνικής κριτικής πυ πηγάζει από κριτικές δυσκλίες, και από την εμφάνιση μιας παραπέρα πίεσης πυ αυτή τη φρά πρέρχεται από την απδόμηση και τις μεταδμιστικές θεωρήσεις. Εδώ φυσικά θα πρόσθετα ότι η δυσκλία ίσως είναι μεγαλύτερη για τν Μεταμαρξισμό παρά για τη Μαρξιστική θεώρηση, αφύ ένα μεγάλ μέρς τυ, θεπιώντας τ discours και δίνντας απόλυτη πρτεραίτητα στα signifiers, καταλήγει να δηγεί σε έναν αντίπδα τυ Μαρξισμύ στις πι μηχανιστικές τυ εκφάνσεις. Έτσι Μεταμαρξισμός υπερβαίνει σε κά πια σημεία και τν Foucault, δίνντας μας μια Νιτσεϊκή αντίληψη πυ δεν είναι τυχαί να εμφανίζεται στην περίδ πυ ι φιλελεύθερες και συντηρητι- g> χ g η

4 Λ Ο Υ Κ Α Σ Δ. g; ίγ *? χ j 12 ΤΣΙΤΣΙΠΗΣ κές δυνάμεις βρίσκνται σε άνδ (βλ. Eagleton 1991» για μια κριτική ρι σμένων από τις διαλγικές πρσεγγίσεις στην ιδελγία). Ο Young μάς ει δπιεί ότι η Μαρξιστική κριτική πρέπει να πρφυλαχθεί από μια εύκλη επι στράτευση τυ Μπαχτινικύ έργυ πρκειμένυ να διατυπώσει ένα Μαρξιστι κό στχασμό στη θεωρία της λγτεχνίας, και υπστηρίζει ότι Μπαχτινικός δ ι α λ γ ι σ μ ό ς περί τυ πίυ περισσότερα στη συνέχεια δεν πα ρέχει επαρκή αναλυτικά εργαλεία για μια θεωρία της εξυσίας. Εξάλλυ δια λγισμός και διαλεκτική δεν συμπίπτυν. Αντίθετα, White, αφύ αναρωτιέται πώς είναι δυνατόν Young από τ Yale, τ θερμό λίκν της απδόμησης* να γίνεται αμύντρας τυ Μαρξισμύ, δεν πρτίθεται να εξαιρέσει τν Μαρξισμό από την Μπαχτινική σκέψη επειδή Bakhtin είναι εχθρικός και όντως είναι πρς την Εγελιανή διαλεκτι κή. Θεωρεί ότι Μαρξ και Bakhtin διαθέτυν μιαν εξόχως ε τ ε ρ λ γ ι κή αντίληψη των κινωνικών πρβλημάτων. Με τν όρ ετερλγική ενν είται εδώ μια μη δγματική αντίληψη πυ αντιπρσωπεύει ένα ανιχτό κι νωνικό σύστημα. Αυτό ταιριάζει και με τν πνευματικό ρίζντα όπως και με τις κινωνικές συνθήκες πυ επικρατύσαν την επχή τυ Μπαχτινικύ δη μιυργήματς στη Σβιετική Ένωση. Εγεννάτ ένας ανιχτός και πειραμα τικός Μαρξισμός πυ τ μόν πυ είχε δικαιλγημένα να φβηθεί ήταν η Σταλινική γραφεικρατία και νμενκλατύρα. Στην ως άνω διαμάχη ανάμεσα στν Young και στν White θα πρσέθετα εδώ και τη δική μυ άπψη. Σε κάπι σημεί πρώτς αντιπαραθέτει τν Foucault πρς τν Bakhtin για να δείξει ότι Bakhtin δεν έχει μια συνεπή θε ωρία της εξυσίας. Αφήνντας εδώ στην άκρη τα πρβλήματα πυ γεννάει για την εξυσία και την ιδελγία η Φυκτιανή πρσέγγιση τυ λόγυ, υπάρχυν και σβαρές μιότητες ανάμεσα στυς δύ πυ Young παραβλέπει. Ο Foucault ( 1990 : ι θθ 102), τψ Ιατρία της Σεξυαλικότητας, τνίζει ότι λ ό γ ς είναι τ α κ τ ι κ ά π λ υ α ξ ι λ γ ι κ ό ς. Δηλαδή η σιωπή και λόγς μπρύν μέσα στις συγκεκριμένες περιστάσεις της ιστρίας πότε να ενισχύυν τις σχέσεις εξυσίας πότε να τις χαλαρώνυν. Η εξυσία και η ιδελγία άρρηκτα συνδεδεμένη με αυτή, θα έλεγα δεν βρίσκεται στη λεκτική απόφανση, αλλά στν συνλικό λόγ πυ παράγεται μέσα σε συγκεκριμένες κινωνικές συντεταγμένες. Φυσικά, πόσ η Φυκτιανή σκπιά λαμβάνει υπόψη της τ κινωνικό συμφραζόμεν τυ κινωνιγλωσσλόγυ και γλωσσικύ ανθρωπλόγυ, είναι άλλ μεγάλ ζήτημα (βλ. Bauman, αδη μσίευτη εργασία). * Ομως η τακτική πλυαξιλγικότητα τυ λόγυ δεν δια φέρει απόλυτα από την αξιλγική πλευρά τυ λόγυ όπως την βλέπυν ι

5 Ο BAKHTIN ΚΑΙ Η ΠΟΙΗΤΙΚΗ ΤΟΥ Bakhtin-Voloshinov με την έννια της κινωνικό-ιδελγικής σημασίας τυ λό γυ στ συγκεκριμέν κινωνικό συμφραζόμεν* αλλά περί αυτύ περισσότε ρα στη συνέχεια τυ άρθρυ. Κεντρικά Θέματα της Μπαχτινικής Στρφής Ονμάζω την περίδ των τελευταίων δέκα και πλέν χρόνων Μπαχτινική στρφή για να τνίσω μια χαρακτηριστική έμφαση στ έργ τυ Bakhtin και τυ κύκλυ τυ πυ παρατηρείται στη Δύση, και τεκμαίρεται από τ ενδιαφέ ρν πυ παρυσιάζεται και στη θεωρία της λγτεχνίας και στις άλλες κινω νικές επιστήμες όπως η ανθρωπλγία και η ανθρωπγλωσσλγία. Δεν πρέπει φυσικά η Μπαχτινική στρφή να σημαίνει άκριτη χρήση τυ συγκεκριμένυ φιλσόφυ. Και εδώ πρκύπτει τ ζήτημα πυ έθεσα εισαγωγικά, δηλαδή πόσ είναι δυνατή η ταξινόμηση τυ σε υπάρχντα μντέλα, ή σε μντέλα γενικά. Και αυτό εν μέσω των αιχμών της απδόμησης και τυ μεταμντερνισμύ πυ θα είχαν λίγη ανχή για τν μετασχηματισμό σε σύστημα πιυδήπτε ερευνητικύ πλάνυ. Τ ερώτημα είναι: Διακρίνεται τ Μπαχτινικό έργ από κάπια συστηματικότητα ώστε να δικαιώνεται τίτλς τυ παρόντς άρθρυ για κριτική πρπτική πάνω στη γλώσσα και την κινωνία; Αυτό ακριβώς πρτίθεμαι να υπστηρίξω, αλλά θα τ κάνω σταδιακά μέσα από την παρυ σίαση των βασικών θεωρητικών εννιών τύ υπό εξέταση έργυ, και όχι με κατ' αρχήν σκληρύς ρισμύς. Τ έργ τυ Bakhtin έγινε γνωστό στη Δύση χάρις στυς Todorov και Kri steva, ι πίι, έχντας πρόσβαση στη Ρωσική γλώσσα, μπόρεσαν να βγά λυν τ έργ αυτό από την κινωνική και γεωγραφική απμόνωση. Οι θεμα τικές τυ Μπαχτινικύ δημιυργήματς δεν είναι αναγκαστικά όλες πρωτό τυπες, χειρισμός τυς όμως είναι. Είναι γνωστό, π.χ., τ ενδιαφέρν τυ Bakhtin για τ καρναβάλι, όπως φαίνεται από τ έργ τυ για τν Rabelais (Bakhtin 1984a). Και από εδώ μπρεί να αρχίσει κανείς και την παρυσίαση και την κριτική. Τ καρναβάλι απτελεί σίγυρα έναν πυκνό κινωνικό ενδείκτη της πλεμικής κατά τυ μνλγισμύ της γραφεικρατικής εξυσίας, ειναι συμβλικό των χειραφετητικών στόχων των ανθρωπίνων κιντήτων. Ό μως η υτπική διάσταση τυ καρναβαλιύ δεν είναι ύτε μνσήμαντη ύτε απλή. Τ καρναβάλι έχει και πρβληματικές διαστάσεις, και χρειάζνται εμπει ρικές έρευνες για την ανακάλυψη των λειτυργιών τυ στις διάφρες κινωνίες (βλ. Ginzburg 1980). Επιπλέν, αν δ ι α λ γ ι σ μ ό ς ή η δ ι α λ γ ι κ ό τ η τ α απτελεί τη φιλσφική συμπύκνωση όλυ τυ έργυ τυ Bakhtin, «χ cu»!

6 Λ Ο Υ Κ Α Σ Δ. ΤΣΙΤΣΙΠΗΣ τότε όλ αυτό τ έργ πρέπει να ανιχθεί στ διάλγ με άλλες τάσεις, ακό μη και με εκείνες πυ «ακαδημαϊκά» δεν είχαν πρβλεφθεί στην επχή τυ. Για παράδειγμα, Bakhtin αλλά και Rabelais, για τυ πίυ τ έργ α φιερώθηκε η κλασσική μνγραφία, αντιμετωπίζυν τν κριτικό λόγ της ση μερινής φεμινιστικής κριτικής. Και αυτό όχι απλά για να καταμετρηθύν αντιφεμινιστικές ή φεμινιστικές δηλώσεις στα κείμενα τυς, αλλά για τ τι μή νυμα βγαίνει από τν συνλικό τυς λόγ ως πρς τ θέμα. Αυτό ακριβώς εξετάζει Booth (1986) σε μια πρσπάθεια ερμηνευτικής τυ Μπαχτινικύ στχασμύ στη λγτεχνία κάτω από την πίεση της πρόκλησης της φεμινι στικής κριτικής. Την υσία της Μπαχτινικής στρφής συνψίζει αρκετά καλά ανθρωπ λόγς Doe (1988: ), πίς αφενός εξετάζει την τάση τυ Μπαχτι νικύ έργυ να τνίσει την ανθρώπινη κινωνική πικιλότητα μέσα στις συγκρυσιακές διαλγικές σχέσεις, αφετέρυ μας δίνει τ στίγμα της απήχησης της Μπαχτινικής στρφής λέγντας (1988:227): Η δ ι α γ λ ω σ σ λ γ ί α έρχεται σε μας σαν ένας κλάδς από άλλη επχή. Γεννιέται από μια παράξενη θελγία και πρεύεται ακλυθώντας παράξενες φιλλγικές μεθόδυς. Η επίπτωση της στην ανθρωπλγία είναι διπλή. Πρώ τν, βήθησε να σπείρει σπόρυς αμφιβλίας γύρω από τυς παραδσιακύς τρό πυς πυ κάνυμε επιστήμη υπστηρίζει κατάργηση της διάκρισης ανάμεσα στις επιστημνικές και λγτεχνικές πρακτικές [...]. Και δεύτερν, ενίσχυσε τ ενδια φέρν για την ε π ι κ ι ν ω ν ι α κ ή π ρ α κ τ ι κ ή (έμφαση τυ συγγραφέα). Έννιες όπως διαγλωσσλγία θα εξετασθύν στη συνέχεια. Παρά τ ότι πι πάνω συγγραφέας βρίσκει κάπια πράγματα παράξενα πυ δεν είναι και τόσ παράξενα, αυτό πυ έχει σημασία από τις σκέψεις τυ είναι η κατά βάσιν σωστή αντίληψη για τ αντιθετικιστικό μήνυμα τυ Μπαχτινικύ έργυ, πυ πηγάζει και από τα παρακάτω λόγια τυ White ( :225-26): Εάν Bakhtin είναι εξίσυ σημαντικός και για Μαρξιστές και για μη Μαρξι στές σήμερα, είναι διότι η δυλειά τυ απευθύνεται σε θέματα γ λ ώ σ σ α ς και π λ ι τ ι σ μ ύ, σε ερωτήματα σχετικά με την κ ε ι μ ε ν ι κ ό τ η τ α και την ι σ τ ρ ί α, τα πία τώρα συζητύνται με ένταση τέμνντας τα συμβατικά πλιτικά και ακαδημαϊκά σύνρα. Καθώς η ενέργεια και η αυτπε πίθηση φεύγυν από τις παραδσιακές περιχές της φιλσφίας, της λγτε χνικής κριτικής και της φιλλγίας, έχυν ι χώρι αυτί βγει από τα παρα δσιακά, ριθετημένα περιβάλλντα τυς, και κατευθύννται σε ένα πεδί στ πί κυριαρχύν νέα μντέλα γλώσσας και πλιτισμικύ μρφώματς. Αυ-

7 Ο BAKHTIN ΚΑΙ Η ΠΟΙΗΤΙΚΗ ΤΟΥ τόν τν ρευστό και μη ντετερμινιστικά καθρισμέν χώρ έχει σημειώσει και ερευνήσει Bakhtin (έμφαση δική μυ). Έννιες και Εργαλεία τυ Bakhtin για τη Λγτεχνία και τη Γλώσσα Τ μείζν πλάν της Μπαχτινικής έρευνας ακύει στ όνμα δ ι α γ λ ω σ σ λ γ ί α ή δ ι α λ γ ι κ ό τ η τ α - δ ι α λ γ ι σ μ ό ς, αν και ι όρι αυτί μπρύν να μην παρθύν και σαν συνώνυμι. Η έννια τυ διαλγισμύ ανα φέρεται περισσότερ στην αρχική φιλσφία τυ έργυ, ενώ η έννια διαγλωσ σλγία ριθετεί τη συγκεκριμένη θεωρητική και μεθδλγική κατεύθυνση της έρευνας. Ό π ω ς και η Hill (1986), σε άρθρ της για τις επιπτώσεις τυ Μπαχτινικύ έργυ στην πλιτισμική μελέτη της γλώσσας, και εγώ πρτιμώ τν όρ τυ Todorov (1984) translinguistics, διαγλωσσλγία, από τν όρ μεταγλωσσλγία, πυ θα μπρύσε να γεννήσει συγχύσεις με χρήσεις από την αναλυτική φιλσφία. Ο Bakhtin πρτείνει σαν τ βασικό επίπεδ μελέτης της επικινωνίας την μιλία σαν την άμεση κινωνική χρήση της γλώσσας. Αυτό τ πεδί ερευνά η διαγλωσσλγία. Δέχεται ότι η υσία της επικινωνίας πραγματώνεται στη διαλγική, κινωνική συνύπαρξη και σύγκρυση των φωνών. Η λέξη είναι στην υσία της π λ υ φ ω ν ι κ ή, δηλαδή μνίμως απευθύνεται στ λόγ ενός άλ λυ. Η λέξη εμπεριέχει εγγενώς τις πτικές γωνίες άλλων μιλητών και κι νωνικών στρωμάτων. Περικλείει τυς αξιλγικύς τόνυς άλλων φωνών πρς τις πίες απτελεί μιαν απάντηση. Επμένως η λέξη βρίσκεται στην υπηρε σία μιας φ ω ν ή ς την πία μπρύμε να ρίσυμε σαν την πτική (ιδελ γική) γωνία πάνω στν κόσμ. Για τν Bakhtin και για τν συνεργάτη τυ Voloshinov (1973)' Ή γλώσσα και η ιδελγία είναι συνεκτεινόμενες έννιες. Ο κόσμς των σημείων είναι εγγενώς ιδελγικός. * Ομως τ Μπαχτινικό έργ δεν απκλείει τη γλωσσική μελέτη στ επίπεδ τυ συστήματς τυ Saussure, και έτσι θα είχα μεγάλη δυσκλία να απσύρω τ έργ αυτό από τη συστηματικότητα πυ ίσως κάπιι απδμιστές θα ήθελαν να κάνυν, ικειπιύμενι ιδελγικά τν Μπαχτινικό στχασμό. Δεν υπάρχει όμως αμφιβλία ότι, παρά την αναγνώριση τυ αναφρικ-λγικύ άξνα της γλώσσας, κεντρικός φρέας σημασίας παραμένει η πλυφωνική λέ ξη πυ δεν γνωρίζει απλά τ αναφρικό της αντικείμεν, αλλά διαπερνάται απόλυτα από τις ξένες πτικές γωνίες πυ συνυπάρχυν. [Για την πι σαφή ανάλυση της πλυφωνικής λέξης βλ. τ έργ τυ Bakhtin (1984b) για την 5 j

8 Λ Ο Υ Κ Α Σ Δ. νά ίγ * χ et ΤΣΙΤΣΙΠΗΣ Πιητική τυ Ντστγιέφσκι, αν και ι έννιες αναπτύσσνται επίσης στη συλ λγή The Dialogic Imagination (1981)]. Η αντίθεση της θεωρίας αυτής πρς την παραδσιακή γλωσσλγία δεν είναι αντίθεση πρς τις αρχές τυ δμισμύ, αλλά πρς την αναγωγιμότητα της επικινωνίας σε δμικές αρχές ως τυ μόνυ και κεντρικύ επιπέδυ. Αν και γίνεται ήδη φανερό ότι η θεωρία της κινωνικής πλυφωνικότητας συγγε νεύει με την κινωνιγλωσσλγία όπως την αντιλαμβάννται ι σημερινές κινωνικές επιστήμες, και ώς ένα βαθμό και η λγτεχνική κριτική, μπρεί κανείς να ισχυρισθεί ότι και η γλωσσλγία και η κινωνιγλωσσλγία πραγμπιύν ή υσιαστικπιύν τυς κανόνες ή νόμυς παραγωγής τυ γλωσσι κύ πρϊόντς (βλ. Stewart 1986). Και παρόμιες παρατηρήσεις είναι δυνατόν να γίνυν και για τη σχέση τυ Bakhtin με τυς αναλυτικύς φιλσόφυς της γλώσσας, όπως ι Searle, Au stin, Strawson, Grice κ.ά. Είναι γεγνός ότι ι φιλόσφι αυτί δεν αδιαφ ρύν για τη γλώσσα ως πράξη. Αλλά, αφενός περικλείυν μια τάση κωδικ πίησης τυ συμφραζόμενυ (context) σε σημεί πυ να απκτά τ συμφρα ζόμεν αυτεξντωτική στατικότητα (Morson and Emerson 1990:58? Stewart 1986), αφετέρυ η σημασία παραμένει υπόθεση τυ ατμικύ μιλύντς υ πκειμένυ. Είναι ίσως λγικό να πύμε εδώ ότι Μπαχτινικός στχασμός είναι κν τά στην τάση της απδόμησης πυ δέχεται τη συνεχώς κυλιόμενη υπόσταση των συμφραζμένων, πυ καθιστύν έτσι ασταθή τη σημασία. Δεν φθάνει όμως στ σημεί της πλήρυς άρνησης της σημασίας, όπως εμφανίζεται να υπστη ρίζει η Αμερικάνικη τυλάχιστν εκδχή της απδόμησης. Τ έντν Μπα χτινικό ενδιαφέρν για την ιστρικότητα των γλωσσικών, και ειδικά των λγ τεχνικών ειδών (genres), δηγεί σε μια κατάφαση και όχι άρνηση της σημασίας. Σε αντίθεση λιπόν να τ ξαναθυμήσω με την αναλυτική φιλσφία, η σημασία δεν εγγράφεται στ ατμικό υπκείμεν, πυ όπως μας διδάσκει Foucault δεν είναι ύτως ή άλλως πρκινωνικό, αλλά στη διαλγικότητα πυ μπρεί και την παράγει στ πεδί ανάμεσα σε μιλύντα υπκείμενα. Βλέπυμε στ σημεί αυτό μια τάση τυ Μπαχτινικύ έργυ να αντιπαρατεθεί στ ρασιναλιστικά δρων απμνωμέν υπκείμεν όπως έχει ιδελγικπιηθεί στν Δυτικό πλιτισμό (βλ. Habermas ) ε0<» τγκ μνλγικής κλειστότητας και τυ εγωκεντρικύ πυρήνα της σημασίας πυ αντιστρατεύεται η Χαμπερμασιανή φιλσφία αντιπαλεύει και η Μπαχτινι κή. Και στ σημεί αυτό συγκλίνυν με τη σύγχρνη ανθρωπλγία και αν θρωπλγική πραγματλγία, πυ, με βάση τις πτικές γωνίες άλλων κινω

9 Ο BAKHTIN ΚΑΙ Η ΠΟΙΗΤΙΚΗ ΤΟΥ νιών, απδμύν επιτυχώς τν λγικό ατμισμό Ρασσελιανύ και επμέ νως Νε-Εγελιανύ τύπυ σε φαινόμενα όπως είναι η μελέτη των κινωνι # κών ενδεικτών στη γλώσσα (βλ. Brown and Levinson ΐ993 4"74 ß επ " σης Voloshinov 1987:97) Η Μπαχτινική κριτική κινείται έτσι σταθερά πρς την κριτική και τυ α φ η ρ η μ έ ν υ α ν τ ι κ ε ι μ ε ν ι σ μ ύ της δμικής γλωσσλγίας και τυ α τ μ ι σ τ ι κ ύ υ π κ ε ι μ ε ν ι σ μ ύ μέρυς τυ Γερμανικύ ιδεαλισμύ. Επίκεντρ της είναι η ι σ τ ρ ι κ - κ ι ν ω ν ι κ ή π ι η τ ι κ ή. Κεντρικό της εργαλεί η ε τ ε ρ γ λ ω σ σ ί α. Τ πι χαρακτηριστικό παράδειγμα της ετεργλωσσίας είναι σε μικργραφία η περίπτωση τυ Ρώσυ αγρότη πυ πε ριγράφει Bakhtin (1981), πίς μιλάει την τπική τυ διάλεκτ για τις καθημερινές τυ ανάγκες, κατανεί μερικώς τα κλασσικά Σλαβνικά της εκ κλησίας για τις ανάγκες της λατρείας τυ, και ίσως γνωρίζει και κάπια η μιεπίσημη πικιλία της Ρωσικής για τις γραφεικρατικές χρήσεις. Ό λ ε ς αυ τές ι γλωσσικές πικιλίες βρίσκνται σε αρμνική συνύπαρξη στη συνείδηση* τυ αγρότη μέχρι, με την άνδ της αστικής τάξης, να αρχίσει η αντιπαράθε ση τυς. Τότε απκτύν ιδελγική φόρτιση και η κάθε μία απκτά ειδικό ιστρικό-ιδελγικό περιεχόμεν. Τότε γίνεται και η δημιυργία τυ μυθι στρήματς δυνατή. Οι γλώσσες πυ περνύν δευτεργενώς στ μυθιστόρημα είναι ήδη αντιπρσωπευτικές των ιδελγικών φωνών. Πρόκειται για μια ετεργλωσσική διαλεκτική η πία φυσικά δεν είναι καθόλυ Εγελιανύ τύ πυ. Ο Holquist (1990a:73"7' ι2&~31) παρατηρεί ότι η Μπαχτινική πιη τική, πυ είναι σε βάθς διαγλωσσική, έρχεται σε αντίθεση με τν πρώιμ Εγελιανό Lukâcs, ιδιαίτερα στ ζήτημα της εξέλιξης της συνείδησης και στην πρκειμένη περίπτωση της λγτεχνικής συνείδησης. Για τν τελευταί, η εξελικτική πρεία της συνείδησης αρχίζει από μια νηπιακή κατάσταση τυ κινωνικύ όντς, όπυ υπάρχει μόν μια αδιαφρπίητη συνείδηση η πία δηγεί στη θλότητα των ρίων ανάμεσα στ υπκείμεν και τν περιβάλλντα κόσμ. Αυτή η συνείδηση φτάνει στ να γνωρίζει τν διαχωρισμό ανάμέσα στ υπκείμεν και τν κόσμ, καταλήγντας στην ατμικότητα και την αλλτρίωση. Αντίθετα πρς την Εγελιανή αυτή θέση, η Μπαχτινική σκπιά υπστηρίζει μια συνεχώς πλλαπλασιαζόμενη πικιλία και διαφρά, η πία δεν λύεται σε κάπια σύνθεση. Υπάρχει η μόνιμη πάλη των ιδελγικών φωνών σε συνεχή διάλγ. Ο Μπαχτινικός εξελικτισμός, ειδικά στη λγτεχνία, δεν επιτρέπει απώλειες μέσα από τη σύνθεση των αντιθέτων, διότι τίπτε δεν χά νεται στην πιητική μνήμη των ειδών τυ λγτεχνικύ λόγυ, σύμφωνα με 9 Περίδς Β', αρ. 6, Ιύνις 1995 «ON ν Ι δ χ

10 ΛΟΥΚΑΣ Δ. ΤΣΙΤΣΙΠΗΣ τη θεωρία αυτή. Η Μενίππεια σάτυρα ή Σωκρατικός διάλγς επανεμφανί ζνται στν Ντστγιέφσκι, π.χ. Φυσικά όχι με την έννια της συνειδητής αντιγραφής, αλλά με την έννια της διατήρησης της πιητικής μνήμης πυ ενυπάρχει, λ.χ., στ μυθιστόρημα, στ κατά κύρι λόγ πλυφωνικό είδς. Τ είδς αυτό εγκλείει την κινωνική πλυγλωσσία της αγράς, τυ καρνα βαλιύ, των κειμένων της ύστερης αρχαιότητας. Η λγική αυτή αναδεικνύει τη λεπτή σχέση τυ χώρυ και τυ χρόνυ στα λγτεχνικά είδη, όπως και τν τεράστι ρόλ της δ ι α κ ε ι μ ε ν ι κ ό τ η τ α ς. Ας αρχίσυμε από τ χρόν και τ χώρ. Κάτω από την επίδραση τυ νευρφυσιλόγυ Ukhtomsky, Bakhtin συνέλαβε την ιδέα τυ χ ρ ν ό τ π υ, πυ απτελεί ισχυρότατ μεθδλγικό εργαλεί για τη μελέτη τυ λγτε χνικύ είδυς. Πρόκειται για τις απεικνιζόμενες στ έργ σχέσεις χρόνυ και χώρυ, αλλά και για τη σχέση τυ γραπτύ ή πρφρικύ κειμένυ με τ χρνότπ τυ δέκτη. Παρέχεται η δυνατότητα να ταξινμηθύν και να διαφρ πιηθύν τα υπείδη τυ μυθιστρήματς, π.χ. με βάση συντεταγμένες όπως τ πύ κινείται ήρωας και πώς δμείται χρόνς τύ υπό αφήγηση υλικύ. Η λεπτή σχέση των υπό αφήγηση γεγνότων (narrated events) με τις αφηγη ματικές περιστάσεις (narrative events) ικδμείται χρντπικά. Εδώ θα μπρύσε κανείς να θέσει τ εξής ερώτημα: Κατά πόσ η Μπα χτινική σκπιά είναι συνεκτεινόμενη ή συγκρυόμενη με άλλες πρπτικές της θεωρίας της λγτεχνίας ως πρς τη χρντπική διάσταση; Θα εξετάσω μία, διότι με ενδιαφέρει η φιλσφική της διάσταση. Τελώ όμως εν γνώσει τυ ότι δεν υπάρχει μείζων πρσέγγιση στη λγτεχνία πυ κάπυ να μην ασχ λείται με τν ένα ή τν άλλ τύπ χρνότπυ. Μόν η αφηγηματλγία τυ Genette θα έφθανε και για τ χρόν και για την πτική γωνία πρκειμένυ ON ON να γίνυν γόνιμες συγκρίσεις. Θα ήθελα όμως να αναφερθώ σύντμα στη Γερστγ μανικής φαινμενλγικής πρέλευσης θεωρητική πτική. Ο Iser (199O9 θεωρία τυ αναγνώστη, και της πρόσληψης γενικότερα, δίνει ειδικό βάρς στην * παράμετρ τυ χρόνυ. Τύτ γίνεται κάτω από την μλγημένη επιρρή της αντίληψης για τ χρόν τυ Husserl. Ο εν λόγω φιλόσφς κάνει λόγ u για την π ε ρ ι π λ α ν ώ μ ε ν η π τ ι κ ή γ ω ν ί α σ τ χ ρ ό ν. Για τν I- Χ ser η Χυσερλιανή θέση απτελεί πελώρι συστατικό της θεωρίας τυ, διότι α τυ πρσφέρει τ φαινμενλγικό υπόβαθρ για να αναπτύξει τη νητική δια u >- δικασία τυ αναγνώστη, πυ κατά τη διαδρμή της ανάγνωσης, συνεχώς με PU 1 τακινεί την πτική τυ γωνία αναθεωρώντας μνήμες και τρππιώντας πρσ- 1ί)Λ δκίες. Ό μ ω ς για τη Γερμανική φαινμενλγία της ανάγνωσης κι εδώ Λ\) αρχίζυν να φαίννται ι διαφρές από τν Μπαχτινικό στχασμό χρό-

11 Ο BAKHTIN ΚΑΙ Η ΠΟΙΗΤΙΚΗ ΤΟΥ νς είναι αναμφίβλα αναγκαίς, αλλά συμπτωματικός άλλων, κεντρικότε ρων εννιλγικών αρχών. Για τ Μπαχτινικό έργ χρνότπς είναι υ σιαστικά ργανωτικός της όλης δμής τυ κειμένυ. Εξάλλυ για τν Bakh tin η χρντπική υπόσταση τυ λγτεχνικύ κειμένυ είναι πλύ πι κι νωνιλγικά καθρισμένη, εφόσν τ είδς ρίζεται όχι μόν από την εσωτε ρική τυ διάσταση, δηλαδή τ θεματικό τυ άξνα, αλλά, όπως θα δύμε, και από την εξωτερική, κινωνιγλωσσική τυ διάσταση. Τ αφηγηματικό γεγνός είναι εξίσυ σημαντικό με τα υπό αφήγηση γεγνότα. Κάτι τέτι δεν απρρέει με την ίδια σαφήνεια από τη θεωρία της ανάγνωσης. Είδς, Διακειμενικότητα, και Πλιτισμικός Χώρς Με την πρϋπόθεση ότι τυς γίνεται πρσεχτική και κριτική χρήση, τα Μπαχτινικά εργαλεία θα μπρύσαν όπως και έχει γίνει να φανύν πλύτιμα λόγω της εμβέλειας τυς και της διακλαδικής τυς δυνατότητας για τη μελέ τη τυ Ντστγιέφσκι, της κινωνιγλωσσικά πλύγλωσσης κινότητας, ή της πρφρικής πίησης της Υεμένης. Πώς επιτυγχάνεται αυτό; Τ βασικό όχημα αυτής της επιστημνικής και αισθητικής περιπλάνησης είναι η έν νια τυ είδυς (genre). Τα τελευταία χρόνια η Μπαχτινική ανάλυση τυ εί δυς αρχίζει να απτελεί πηγή έμπνευσης για έρευνες μέσα και έξω από τ πεδί της λγτεχνικής θεωρίας, όπως έχει ήδη συμβεί με τις έννιες της φ ω ν ή ς" και τυ α ν α φ ε ρ ό μ ε ν υ - π α ρ α τ ι θ έ μ ε ν υ λ ό γ υ (Hill 1985' Τσιτσιπής 1991) Για τν Bakhtin τ είδς τυ λόγυ είναι άρρηκτα δεμέν με τ γ ε γ ό νς της αφήγησης ως επικινωνιακής διαδικασίας (θυμίζω την πρηγύμενη συζήτηση για τ χρνότπ). Τ ότι τ είδς και τ γεγνός βρίσκνται σε κάπια στενή διαλεκτική σχέση εξηγείται από ρισμένες από τις πρώιμες φιλσφικές επιδράσεις στν Bakhtin, ι πίες δεν πιστεύω ότι έχυν αρκύντως εντπισθεί και αναλυθεί. Ο Holquist (1990b XVI), στην Εισαγωγή τυ σε πρόσφατη έκδση πρωίμων αισθητικών κειμένων τυ Bakhtin, μας υπενθυμίζει ότι η Μπαχτινική σκέψη διατηρεί έναν ισχυρό δεσμό με την ΝεΚαντιανή σχλή τυ Μαρβύργυ, τυ Cohen. Εννείται ότι η πνευματική πρεία τυ Μπαχτινικύ έργυ, και ιδιαίτερα η Μαρξιστική τυ χριά, δεν συντηρεί όλα τα στιχεία της πρώιμης αυτής φιλσφικής παράδσης. Διατη ρεί όμως την ιδέα την ανιχτότητας, με άλλα λόγια της εξελικτικής πρείας πυ αυτή η τελευταία μπρεί να εκφρασθεί και μέσω άλλων φιλσφικών τάσεων και τυ μη δεδμένυ της εμπειρίας. Αυτά τα στιχεία ργανώ- *

12 Λ Ο Υ Κ Α Σ Δ. ΤΣΙΤΣΙΠΗΣ νυν πρφανώς μια σκέψη η πία θα παραθέσει την αρχή ενός συνεχύς γί γνεσθαι σαν αντίλγ στη γραφεικρατική στατικότητα, πότε και είναι δυ νατόν να πρκύψει μια συνεπής υλιστική φιλσφία. Επμένως, είναι σχεδόν αδύνατν να παραμείνυν ασύνδετα τ είναι τυ είδυς από τ γίγνεσθαι τυ tot τ γεγνότς (βλ. Holquist 199(:25, T Ψ ανάλυση των εννιών τύ είναι, τυ υπάρχειν και τυ συν-υπάρχειν). Τ λγτεχνικό είδς λιπόν υπάρχει μόν στην ενεργπιημένη πραγμάτωση τυ. Θα επανέλθω σ' αυτό τ θέμα. Από συγκριτική άπψη υπάρχυν ενδιαφέρυσες μιότητες ανάμεσα στ Μπα χτινικό είδς και στ είδς όπως αναπτύσσεται, π.χ., από την εθνγραφία της επικινωνίας. Η εθνγραφία της επικινωνίας μιλεί για ε λ ά χ ι σ τ α και σ ύ ν θ ε τ α είδη (Hymes 1974) Ο Bakhtin (1986) μιλεί για π ρ ω τ γ ε ν ή και για δ ε υ τ ε ρ γ ε ν ή είδη. Τα πρωτγενή, όπως καθημερινές μρ φές και φόρμυλες-ρυτίνες λόγυ, εισέρχνται στ μυθιστόρημα αναπλαθόμενα ιδελγικά. Εδώ έχυμε ήδη την υσία της δ ι α κ ε ι μ ε ν ι κ ό τ η τ α ς. Για την εθνγραφία της επικινωνίας, η μελέτη τυ είδυς και τυ γεγνότς είναι σημαντική, γιατί κατά κανόνα τα είδη υλπιύνται μέσα σε πλιτισμι κά ριθετημένα γεγνότα. ' Οπως δείχνυν ι πρόσφατες έρευνες, τ κείμεν πυ, τυλάχιστν στην πρφρική επικινωνία, παράγεται από τυς μετόχυς της διάδρασης είναι δυνατόν να απαγκιστρωθεί από τ επικινωνιακό-κινωνικό τυ συμφραζόμεν και να εγκειμενπιηθεί, δηλαδή να υπάρχει ως κείμεν (entextualization) μέχρι να εμβαπτισθεί σε νέ συμφραζόμεν (recontextualization, concretization, centering), διατηρώντας φυσικά, κατά την περίπλκη αυ τή διαδρμή, στιχεία της πρηγύμενης ιστρίας τυ (Hanks 1989* Bauman and Briggs 1990). & ίγ * χ 15 Για τ Μπαχτινικό έργ λιπόν ι παραπάνω παρατηρήσεις και θεωρητικές παραθέσεις είναι κεντρικές. Κατά τυς Bakhtin και Medvedev (1985)? τ είδς απτελείται από τν διαλεκτικό συνδυασμό δύ σβαρών διαστάσεων: μιας εξωτερικής, η πία αγκιστρώνει τρόπν τινά τ είδς, ή, ακριβέστερα, τ κείμεν ενός ειδλγικύ τύπυ στν κινωνικό τυ περίγυρ* με άλλα λόγια, τ είδς απευθύνεται σε κάπι συγκεκριμέν κινό, μέσα σε ένα κινωνικό-' πλιτισμικό περιβάλλν, σε μια συγκεκριμένη χρνική στιγμή. Έτσι πραγματπιείται η διάσταση τυ γεγνότς, για την πία μιλήσαμε ήδη, και μιας εσωτερικής διάστασης πυ απτελεί τη θεματική τυ πλευρά. Η θεωρητική αυτή αντίληψη για τ είδς παρέχει τ μέγιστ της αντι-πραγμπιητικής ερμηνείας τυ φαινμένυ, διότι τ είδς πλέν καθρίζεται από την π ρ άξη της κινωνικής τυ χρήσης μέσα στα πλαίσια κάπιυ ιδελγικύ ρίζντα. Ο Jameson (1981:220) παραπέμπει ακριβώς σ' αυτή τη διάσταση τυ ζητή-

13 Ο BAKHTIN ΚΑΙ Η ΠΟΙΗΤΙΚΗ ΤΟΥ ματς όταν μιλάει κριτικά για εσσενσιαλισμό και πραγμπίηση. Τνίζει ότι τ βιβλί ή τ τυπωμέν κείμεν και θα συμπλήρωνα και τ πρφρικό απκλλώνται από τη συγκεκριμένη τυς θέση μέσα σε μια κινωνικά λει τυργική και επικινωνιακή περίσταση, και καταλήγυν να γίνυν ένα αντι κείμεν πυ επιπλέει στ κενό. Όπως ήδη ανέφερα, η απκόλληση τυ κει μένυ από τα συμφραζόμενα τυ είναι δυνατή, αλλά σαν μέρς μιας περίπλ κης διαδικασίας πυ τ επανεντάσσει σε άλλα συμφραζόμενα. Έτσι απφεύ γεται μια απλϊκή και αναγωγική αντίληψη για τ κείμεν, πυ θα τ 'θελε εκτός επικινωνιακής πρακτικής. Ο Voloshinov (1987:96) στ ίδι ακριβώς μήκς κύματς κριτικάρει τν εκφετιχισμό τυ καλλιτεχνικύ έργυ. Θα συζητήσω σύντμα ένα παράδειγμα από τη δική μυ έρευνα, πυ θα καταστήσει σαφέστερη αυτή την αντίληψη για τ είδς, και συγχρόνως θα με δηγήσει στη συζήτηση της διακειμενικότητας. Σε πρόσφατη δυλειά μυ έχω χρησιμπιήσει την έννια τυ διπλύ πρσανατλισμύ εξωτερικύ και εσωτερικύ τυ είδυς, πρκειμένυ, μέσα στα πλαίσια κινωνιγλωσσικής έρευνας, να δείξω πώς από γενιά σε γενιά μιλητές της Αλβανόφωνης Αρβανίτικης κινότητας της Ελλάδας εκμεταλλεύνται δημιυργικά πα ραδσιακές μρφές ειδλγικής πικιλίας, συγκεκριμένα τυ ανεκδότυ. Έχω αναφερθεί σε αυτό πυ νμάζω ι σ χ ν ή κ ε ι μ ε ν ι κ ό τ η τ α (slimtextuality), για να υπστηρίξω ότι υπάρχει μια λεπτή διακειμενική σχέση ανάμεσα σε κείμενα τυ ιδίυ είδυς. Νεαρής ηλικίας μιλητές, ι πίι χάνυν σε σημαντικό βαθμό την Αλβανική γλώσσα, τρππιύν με δημιυργικό τρόπ κείμενα πυ είναι τρέχυσας και παραγωγικής χρήσης στην κινότητα, με α πτέλεσμα, από μέσα επικινωνίας και αισθητικής απόλαυσης, να μετατρέ πνται σε μεταεπικινωνιακό-κριτικό στόχ. Οι μιλητές αυτί παίζυν δη μιυργικά με τις δύ διαστάσεις ή πρσανατλισμύς τυ ανεκδτλγικύ είδυς, έτσι ώστε να συρρικνώνυν δμικές τυ πλευρές, πρκειμένυ να ενσωματώσυν τη δική τυς φωνή, η πία λειτυργεί ως ειρωνικός και σάρκαστικός λόγς, απέναντι σε άλλες κινωνικές κατηγρίες μιλητών και στν τρόπ πυ παράγυν λόγ. Με τέτια ανατρεπτικά εκφραστικά μέσα, παρά την ισχνότητα των πρφρικών τυς κειμένων, κατρθώνυν να εισαγάγυν μεγάλ βαθμό πλυφωνικότητας στ λόγ τυς, πυ υπηρετεί ιδελγικύς στόχυς. Αντί τ ανέκδτ να τελειώνει με την κατακλείδα τυ όπως αναμένεται από όσα γνωρίζυμε από τη λαγραφική βιβλιγραφία, τελειώνει με σαρκαστικές και ελαφρά ειρωνικές ερωτήσεις ρητρικύ τύπυ πρς τυς 2a 2 παριστάμενυς δέκτες (Τσιτσιπής 1991? i99 >!99 ) Τ φαινόμεν πυ σύντμα παρέθεσα δείχνει με σαφήνεια μία από τις δια- & 8 Ε >

14 Λ Ο Υ Κ Α Σ Δ. g! ΤΣΙΤΣΙΠΗΣ στάσεις της διακειμενικότητας, αλλά πριν δύμε τις άλλες της πλευρές, καλό είναι να τνίσυμε και τις αδύνατες γωνίες τυ Μπαχτινικύ έργυ ως πρς τη θεώρηση τυ είδυς. Ο Bauman (1992)5 σ ε μ ι α διαλγική πρσέγγιση των Ισλανδικών sagas και των Kraftaskàld, παραδσιακών πιητών, και σε μια απόπειρα να δείξει τυς τύπυς διαλγικών σχέσεων πυ αναπτύσσνται ανά μεσα σε πιητικό λόγ και πεζή αφήγηση, παρατηρεί ότι η Μπαχτινική θεω ρία τυ είδυς αφήνει ανικανπίητη την αναλυτική μας ανάγκη για κάπι φρμαλισμό. Ο Bakhtin δεν τν παρέχει. Αυτό σημαίνει ότι, για να πρσεγ γίσυμε τυλάχιστν την πρφρική λγτεχνική παράδση με επάρκεια, χρεια ζόμαστε εργαλεία από την κινωνιγλωσσλγία, την ανάλυση τυ λόγυ, την πρφρική επιτέλεση των ειδών. Με διάφρυς τρόπυς και εν λόγω ερευνητής και εγώ (Τσιτσιπής 1992b) συμπληρώνυμε τ κενό, και ι λεπτ μέρειες των πρσεγγίσεων δεν απτελύν θέμα παρυσίασης στ παρόν άρθρ. Εάν διακειμενικότητα είναι η διατμή εκείνη πυ χαρακτηρίζει τ κείμεν στις σχέσεις τυ με κάπι είδς και στις σχέσεις τυ με τ σχήμα υπδχής και παραγωγής τυ στην κινότητα (reception and production frameworks), τότε διάλγς των κειμένων στηρίζεται ιστρικά πάνω στις συνεχείς ανακατατά ξεις της εξωτερικής και εσωτερικής διάστασης τυ είδυς. Ανάλγα με τ αν στρατηγικός στόχς είναι η αναβάθμιση ή η υπβάθμιση των δεσμών με άλλα κείμενα τα πία παραπέμπυν στ ίδι είδς, έχυμε και την αντίστιχη εκ μετάλλευση αυτών πυ θα νμάζαμε δ ι α κ ε ι μ ε ν ι κ ά κ ε ν ά. 'Οταν ι δεσμί με την παράδση ή η τελετυργική συνέχεια απτελύν τν κύρι στό χ της παραγωγής και χρήσης ενός κειμένυ, τότε γίνεται στρατηγικά σκόπι μ να συρρικνώννται τα διακειμενικά κενά* ενώ, όταν σκπός είναι τ μέγι στ πρβλής της πρσωπικής δημιυργίας, η τάση είναι να πρβάλλνται τα διακειμενικά κενά (Briggs and Bauman ) Η ιστρικής σημασίας διαδικασία τυ διαλόγυ των ειδών ή διακειμενικ ί i χ ε >j τητας δεν είναι δυνατόν να περιρισθεί στις μρφλγικές και λειτυργικές πλευρές των κειμένων. Φαινόμενα αρκετά διαφρετικά μεταξύ τυς πρϋπθέτυν διακειμενικές στρατηγικές για να επιτελέσυν τ ρόλ τυς. ' Ετσι, από τ λαϊκό-θρησκευτικό δράμα τυ Μεξικύ με τ coloquio, μέχρι τν τελετυργικό θρήν, μέχρι την επιτόπια έρευνα τυ ανθρωπλόγυ και τις ακαδημαϊκές δημσιεύσεις, μπρεί να γίνεται λόγς για την επιστράτευση διακειμενικών στρατηγικών. Είναι άρρηκτα δεμένες με τις σχέσεις εξυσίας και ιδελ γίας. Αρκεί να θυμηθύμε τη σχέση κινωνικής τάξης και είδυς σε μεγάλ μέρς της ιστρίας τυ Δυτικύ ιδελγικύ λόγυ. Η ύπαρξη ενός καλά κα θρισμένυ συνόλυ ειδών έχει συχνά συνδεθεί με την κινωνική, πλιτική «

15 Ο BAKHTIN ΚΑΙ Η ΠΟΙΗΤΙΚΗ ΤΟΥ και επικινωνιακή αξία των εθνικών γλωσσών και λγτεχνιών. ' Οπως η κα θιέρωση μιας επίσημης γλώσσας, έτσι και η παραγωγή φιξαρισμένυ τύπυ ειδλγικών συμβάσεων έπαιξε ρόλ για τη δημιυργία των φ α ν τ α σ τ ι κών κ ι ν τ ή τ ω ν, όπως π.χ. τυ έθνυς (βλ. αναφρά σε Anderson από Hobsbawn 1990, όπως επίσης Briggs and Bauman ) Με την ίδια λγι κή, η σύνδεση είδυς και συμβατικής τάξης δήγησε εκείνυς πυ θέλησαν να αμφισβητήσυν τις κατεστημένες κινωνικές και λγτεχνικές τάξεις να δυν με καχυπψία τ είδς. Οι ρμαντικί, π.χ., στην αναζήτηση τυς μιας φυσι κής τάξης δηγήθηκαν στην αμφισβήτηση των σχέσεων συμβατικής τάξης και είδυς, αρνύμενι γενικά τ τελευταί. Η εξωτερική διάσταση τυ είδυς άρρηκτα δεμένη με την εσωτερική είναι εκείνη πυ κατεξχήν παραπέμπει στ κινωνικ-πλιτισμικό περιβάλ λν, και είναι δυνατόν έτσι να λειτυργεί σαν κριτική στάση απέναντι στην κινωνία. Τ είδς, παραπέμπντας κατά σύνθετυς τρόπυς σε άλλα είδη, δεν αντανακλά, αλλά διαθλά, με τα δικά τυ εργαλεία, τν κινωνικό χώρ. Ο Caton (1990:252-69), στη μελέτη τυ για την κινωνική και πλιτισμική λειτυργία της πρφρικής πίησης στην Υεμένη, τνίζει τη διάσταση αυτή τυ είδυς πυ θεμελιώνει τη Μπαχτινική αντίληψη των ειδών σε μια θεωρία της πράξης (βλ. και Hanks 1987)' τ ε ι όπιες διακειμενικές σχέσεις εμ φανίζνται όμια φιλτραρισμένες από τ πλιτισμικό σύστημα σε κάθε γλωσ σική ή εθνικ-λγτεχνική παράδση. Ο Gates (1988) υπστηρίζει ότι η διακειμενικότητα βρίσκεται στην καρδιά της Αφρό-Αμερικάνικης αισθητικής. Συνψίζντας μέρς της συζήτησης μας, θα τόνιζα ότι η Μπαχτινική θεω ρία γεφυρώνει τ σύστημα με τις φυγόκεντρες τάσεις, πρσφέρει κάπιες α παντήσεις μέσα στ πνεύμα ενός κριτικύ Μαρξισμύ, και τνίζει ότι η μρφή είναι πλήρως διαπερασμένη από ιδελγία. Κάτι παρόμι πιστεύω ότι παg; ρατηρεί Jameson (1981:140-41) όταν μιλάει για formal sedimentation (φόρμα λιστικό απόσταγμα). Η έννια αυτή θυμίζει τη Μπαχτινική διακειμενικότη τα. Τ φρμαλιστικό απόσταγμα τ πί απδίδεται σαν εννιλγικός * πυρήνας στν Husserl υπδηλώνει ότι στην ισχυρή, αναδυόμενη μρφή τυ τ είδς απτελεί ένα κινωνικ-συμβλικό μήνυμα, δηλαδή η μρφή είναι υ Τ εγγενώς ιδελγικπιημένη. Οταν τέτιες μρφές μετασχηματίζνται σε διαχ φρετικά κινωνικά και πλιτισμικά περιβάλλντα, τ μήνυμα παραμένει και λαμβάνεται υπόψιν. Η ιδελγία επμένως της μρφής, καθώς περνά μέ σα από φίλτρα, διατηρείται στη μεταγενέστερη και πι περίπλκη δμή σαν ειδλγικό μήνυμα, πυ συνυπάρχει είτε ως αντίφαση, είτε ως αρμνικός και Tftf διαμεσλαβητικός μηχανισμός με στιχεία από μεταγενέστερα στάδια. li)

16 Λ Ο Υ Κ Α Σ Δ. ΤΣΙΤΣΙΠΗΣ Συμπερασματικές Διαπιστώσεις Αν και ι σκέψεις μυ αυτές εγγράφνται στ χώρ της θεωρίας της λγτε χνίας, πρσπάθησα να τυς δώσω τη μέγιστη δυνατή διακλαδικότητα. Τύτ είναι και λγικό και αναγκαί ώς ένα βαθμό. Λγικό διότι ίδις δεν πρέρ χμαι από τ χώρ της πιητικής, και έτσι είχα την τύχη να γνωρίσω τη Μπαχτινική σκέψη μέσα από άλλα πεδία, όπως της κινωνικής και γλωσσι κής ανθρωπλγίας. Αναγκαί διότι, όπως φάνηκε από την αρχή τυ δκι μίυ, Bakhtin δεν είναι εύκλ να τεθεί στην υπηρεσία ενός μόν χώρυ πρ βληματισμύ. Είναι εγγενώς διακλαδικός, και ελπίζω ότι μέρς της ανάλυ σης μυ τ κάνει αυτό σαφές. Πιστεύω ότι πλλές ευαισθησίες των ερευνητών σήμερα περιστρέφνται γύρω από τ πεδί της διακειμενικότητας. Η διακειμενικότητα όμως δεν κάνει τί πτε άλλ από τ να αντηχεί την πλυφωνική λέξη, τις διαλγικές σχέσεις, όπως π.χ. εμφανίζνται στν παρατιθέμεν λόγ, και τις αρχές της διαλγικότητας γενικότερα. Τ ότι αυτά τα φαινόμενα έχυν υσιαστικές συνάψεις με τις σχέσεις εξυσίας, είναι φανερό. Αρκεί να αναφέρυμε ότι σε κινωνίες όπως ι Ινδιάνι Warao της Νότιας Αμερικής μόνς τρόπς πυ βρίσκεται στη διάθεση των γυναικών πρκειμένυ να αρθρώσυν λόγ πυ θα ακυσθεί για να θυμηθύμε και τν Bourdieu είναι να παραπέμψυν διακειμενι κά, κατά την επιτέλεση των τελετυργικών τυς θρήνων, σε άλλα είδη λό γυ, από τα πία η κινωνική νόρμα κατανμής των εκφραστικών μέσων της κινότητας τις απκλείει κατά κανόνα. Τ πλιτικό, επμένως, και κρι τικό μήνυμα της ευρύτερης χρήσης τυ Μπαχτινικύ έργυ είναι σαφές. «ON Σημειώσεις Ζ Ο 5 ι. Τ άρθρ αυτό εμπνέεται στις βασικές τυ την ίδια ερευνητική 07υτική και η πία έκανε γό- < γραμμές από ένα πρηγύμεν κείμεν πυ ε- νιμα σχόλια στην πρόσφατη αρθργραφία μυ. S τίμασα στα Αγγλικά, με τίτλ «Genre, Τ παρόν άρθρ ενσωματώνει επίσης χρή- u Event, ant the Bakhtinian Turn in Linguistic σιμές συμβυλές τυ επιμελητή έκδσης τυ χ Anthropology» (1992b). Τ κείμεν εκπνή- Comparaison συναδέλφυ μυ Ζάχυ Σιαφλέ- θηκε κατά τη διάρκεια της εκπαιδευτικής μυ α- κη, τυ πίυ ήταν και η αρχική ιδέα της δη- w δείας στ τμήμα ανθρωπλγίας τυ πανεπιστη- μσίευσης. Κυρίως όμως θα ήθελα να ευχα- μίυ της Αριζόνας. Με την ευκαιρία της παρύ- ριστήσω τη συνάδελφ μυ Ζωή Σαμαρά για σας δημσίευσης θα ήθελα να ευχαριστήσω τη τα σχόλια της στην αρχική και σε άλλες κό- συνάδελφό μυ Jane Η. Hill, από τ παραπά- πιες της εργασίας μυ, τα πία πρσπάθησα νω πανεπιστήμι, με την πία μιραζόμαστε να ενσωματώσω στην παρύσα μρφή.

17 Ο BAKHTIN ΚΑΙ Η ΠΟΙΗΤΙΚΗ TOY Παραπμπές στ κείμεν σε δικά μυ άρ εμπλκών. (Για την ανάπτυξη τυ σημείυ θρα γίννται με τ όνμα μυ στα Ελληνικά. τύτυ βλ. Todorov 1984, όπως επίσης και * Ομως στη βιβλιγραφική λίστα χρησιμπιώ την αρκετά αξιόλγη βιγραφία τυ Bak τη Λατινική εκδχή τυ νόματς μυ, πρ htin από τυς Clark and Holquist 1984, η κειμένυ να τηρήσω την αρχική μρφή της ε πία όμως έχει αμφισβητηθεί από τν White πίσημης δημσίευσης των άρθρων μυ. 2. ' Ενα σβαρό θέμα πυ πρκύπτει για κά σε επίπεδ πλιτικύ πρβληματι σμύ). Στην παρύσα όπως και σε άλλες μυ θε ερευνητή τυ Μπαχτινικύ έργυ είναι η εργασίες αναφέρμαι στα διάφρα έργα με αναζήτηση τυ πίς τελικά έχει γράψει κεί τν γενικά δημσιευμέν (απδεκτό;) συγ μενα πυ υπάρχυν με τ όνμα τυ ή με τ γραφέα τυς. όνμα μελών τυ κύκλυ τυ. Τ θέμα δεν α 3 Τη διεξδική και άκρως διευκρινιστική πτελεί απλά μια αναζήτηση στα πλαίσια της συζήτηση τυ σημείυ αυτύ, όπως και κά Μπαχτινικής κειμενλγίας. Συνδέεται τ όλ πιων από τις διαφρές ανάμεσα στην Ευρω ζήτημα κατά πάσα πιθανότητα με την ίδια την παϊκή και την Αμερικανική απδόμηση, φεί αντίληψη τυ Bakhtin για την πλυφωνικότη- λω στη Ζωή Σαμαρά, η πία μυ υπέδειξε τα και τ ρόλ τυ συγγραφέα (βλ. Holquist και τις συγκεκριμένες παραπμπές. Για τν e :59? ) Τ ι α τ7 1 θεωρητική υπόσταση τυ Culler (1981) φαίνεται ότι λγικά και φιλ συγγραφέα στη Μπαχτινική φιλσφία). σφικά η θεωρία απτελεί τη βάση μιας πρ* Είναι επίσης πιθανόν ότι η θλότης γύρω από βληματικής πυ δεν χρειάζεται τ διαλεκτικό τ πρόβλημα αυτό φείλεται και στην ανάγ πόλ των εμπειρικών δεδμένων για να θε κη της επχής εκείνης να γράφνται έργα με μελιωθεί, ενώ για τν Eagleton (1983) η θε νόματα άλλων από τυς φυσικύς τυς δη ωρία χωρίς τη χρήση της σε σώμα εμπειρι μιυργύς για λόγυς πλιτικών διωγμών και κών κειμένων δεν γίνεται απδεκτή. Βιβλιγραφία BAKHTIN (Mikhail M.) 1981, The Dialogic Imagination: Four Essays by MM. Bakhtin. Austin, Tx: The University of Texas Presss. 1984a, Rabelais and his World. Bloomington: Indiana University Press. 1984b, Problems of Dostoevsky's Poetics. Minneapolis: University of Minnesota ON Press. 1986, Speech Genres and Other Late Essays. Austin, Tx: The University of Texas Press. MEDVEDEV (Pavel M.) 1985, The Formal Method in Literary Scholarship: A Critical Introduction to Sociological Poetics. Cambridge, MA: Harvard University Press. BAUMAN (Richard) 1992, "Contextualization, Tradition, and the Dialogue of Genres: Icelandic Legends of the Kraftaskàld", στ Rethinking Context: Language as an Interactive Phe nomenon. Alessandro Duranti & Charles Goodwin (επιμ.), Cambridge: Cambridge University Press. (αδημσίευτ κείμεν). "The Decentering of Discourse"., & Briggs (Charles L.) 1990, *'Poetics and Perfomance as Critical Perspectives on Language and Social Life". Annual Review of Anthropology 19: Ο co < < OC CU Ο Χ W

18 Λ Ο Υ Κ Α Σ Δ. ΤΣΙΤΣΙΠΗΣ BOOTH (Wayne C.) 1986, "Freedom of Interpretation: Bakhtin and the Challenge of Feminist Criticism", στ Bakhtin: Essays and Dialogues on his Work. Gary Saul Morson (επιμ.), Chicago and London: The University of Chicago Press. BRIGGS (Charles L.), & Bauman (Richard) 1992, "Gendre, Intertextualitty, and Social Power". Journal of Linguistic Anthropology 2: BROWN (Penelope), & Levinson (Stephen C.) 1993, '"Uphill* and 'Downhill' in Tzeltal". Journal of Linguistic Anthropology 3: BURKE (Kenneth) 1973, The Philosophy of Literary Form. Berkeley, Los Angeles: University of California Press. (( CAT0N (Steven C.) 1990, Peaks of Yemen I Summon": Poetry as Cultural Practice in a North Yemeni Tribe. Berkeley, Los Angeles: University of California Press. CLARK (Katerina), & Holquist (Michael) 1984, Mikhail Bakhtin. Cambridge, MA: The Belknap Press of Harvard University Press. CULLER (Jonathan) 1981, The Pursuit of Signs: Semiotics, Literature, Deconstruction. Ithaca: Cornell University Press. DOE (John) 1988, Speak into the Mirror: A Story 0 Linguistic Anthropology. MD: University Press of America. EAGLETON (Terry) 1983, Literary Theory: An Introduction. Oxford, Basil Blackwell. 1991, Ideology: An Introduction. Verso. FOUCAULT (Michel) 1990, The History of Sexuality: An Introduction, τ. ι. New York: Vintage Books. GATES (Henry Louis Jr.) 1988, The Signifying Monkey: A Theory of African-American Literary Criticism. New York: Oxford University Press. GINZBURG (Carlo) 1980, The Cheese and the Worms: The Cosmos of a Sixteenth-Century Miller. New York: The Penguin Books. HABERMAS (Jürgen) 1971, Knowledge and Human Interests. Boston: Beacon Press. 1979, Communication and the Evolution of Society, London: Heinemann. HANKS (William) 1987, "Discourse Genres in a Theory of Practice". American Ethnologist g$ 5 < g u x 14: , 'Text and Textuality". Annual Review of Anthropology 18: HILL (Jane H.) 1985, "The Grammar of Consciousness and the Consciousness of Grammar". American Ethnologist 12: , "The Refiguration of the Anthropology of Language". Cultural Anthropology 1: HOBSBAWM (E.J.) 1990, Nations and Nationalism since 1780: Programme, Myth, Reality. Cambridge: Cambridge University Press. HOLQUIST (Michael) 1986, "Answering as Authoring: Mikhail Bakhtin's Translinguistics", στ Bakhtin: Essays and Dialogues on his Work. Gary Saul Morson (επιμ.), Chicago and London: The University od Chicago Press. 1990a, Dialogism: Bakhtin and his World. London and New York: Routledge. 1990b, "Introduction: The Architectonics of Answerability", στ MM. Bakhtin, Art and Answerability: Early Philosophical Essays by MM. Bakhtin, ix-xlix. Austin, Tx: The University of Texas Press.

19 Ο BAKHTIN ΚΑΙ Η ΠΟΙΗΤΙΚΗ ΤΟΥ HYMES (Dell) 1974» "Ways of Speaking", στ Explorations in the Ethnography of Speaking. R. Bauman & J. Sherzer (επιμ.), Cambridge: Cambridge University Press. ISER (Wolfgang) 1991, The Act of Reading: A Theory of Aesthetic Response. Baltimore and London: The Johns Hopkins University Press. JAMESON (Fredric) 1972, The Prison-House of Language: A Critical Account of Structuralism and Russian Formalism. Princeton, N.J.: Princeton University Press. 1981, The Political Unconscious: Narrative as a Socially Symbolic Act. Ithaca, N.Y.: Cornell University Press. MORSON (Gary Saul) & Emerson (Caryl) 1990, Mikhail Bakhtin: Creation of a Prosaics. Stanford, California: Stanford University Press. STEWART (Susan) 1986, "Shouts on the Street: Bakhtin's Anti-Linguistics", στ Bakhtin: Essays and Dialogues on his Work. G.S. Morson (επιμ.), Chicago and London: University of Chicago Press. TODOROV (Tzvetan), 1984, Mikhail Bakhtin: The Dialogical Principle. Minneapolis: University of Minnesota Press. TSITSIPIS (Lukas D.) 1991, 'Terminal-Fluent Speaker Interaction and the Contextualization of Deviant Speech". Journal of Pragmatics 15: a, "Slim Textuality, Linguistic Anthropology, and Speaking", στ Culture and Contradiction: Dialectics of Wealth, Power, and Symbol. Hermine G. DeSoto (επιμ.), San Francisco: EM Texts. 1992b, "Genre, Event, and the Bakhtinian Turn in Linguistic Anthropology". V0L0SHIN0V (Valentin N.) 1973, Marxism and the Philosophy of Language. Cambridge, MA: Harvard University Press. 1987, Freudianism: A Critical Sketch. Bloomington: Indiana University Prees. WHITE (Allon) , "The Struggle over Bakhtin: Fraternal Replay to Robert Young". Cultural Critique 8: YOUNG (Robert) , "Back to Bakhtin". Cultural Critique 2: L.D. TSITSIPIS, Bakhtin and his Poetics as Critical Perspective on Laguage and Literature. Summary L.D. TSITSIPIS, Bakhtin and his Poetics as Critical Perspectives to Language and Literature This article examines some of the pontentials opened by the Bakhtinian approach to Language and Literature. Although the emphasis is on literature as an aesthetic and social phenomenon, other areas of human creativity and imagination, such as discourse and its social anchoring, are taken as central for a successful but critical application of Bakhtin's theoretical perspective. Thus, the article incorporates a discussion with a strong interdisciplinary focus which is taken to be faithful to the very spirit of Bakhtinian philosophy. Areas of interest to scholars with various topical and theoretical persuasions such as genre, heteroglossia, intertextuality, polyphony, ideology and the like are served by the Bakhtinian theory if its tools are carefully and critically applied. The ultimate question to be tested is the extent to which Bakhtin can bridge the gap between an extreme atheoretical empiricism and a theory which neglects the various aspects of social praxis considering them either as a mirage or as unnecessary for the building of models and theoretical discourse. Powered by TCPDF ( ç *T 5; < S Ü g w