BIOLOGIA ETA GEOLOGIA3DBH I. BLOKEA: GIZAKIA (1)

Transcript

1

2 BIOLOGIA ETA GEOLOGIA3DBH I. BLOKEA: GIZAKIA (1)

3 Altitudea 600 km 80 km 50 km 12 km -100 C -50 C 0 C 50 C 100 C NOLAKOA DA LIBURU HAU? Unitateen egitura Unitatearen hasiera 3 Elikadura Elikadura osasuntsua ezinbestekoa da hainbat gaixotasun gizentasuna, minbizi mota batzuk, bihotzeko eta odol-hodietako gaixotasunak edo diabetesa prebenitzeko. Munduan, baina, pobrezia oztopo itzela da, bost pertsonatik batek ez baitu elikagaiak erosi edo landatzeko adina diru edo baliabide. Horrelakoetan desnutrizioa osasun-arazo latzena da. Atariko irudiak eta testuak unitateko edukiekin zerikusia duten eguneroko gorabeherak adierazten dituzte. Edukiak Unitateko edukiak jarri dira, nola antolatu diren jakin dezazun. 44 EDUKIAK 1. Mantenugaiak 1.1. Mantenugaien ezaugarriak 1.2. Mantenugaien balio energetikoa 1.3. Elikagai-taldeak 2. Elikagaien kontsumoa 2.1. Elikagaien jatorria 2.2. Elikagaiak kontserbatzeko erak 2.3. Elikagaiak merkaturatzeko prozesua 3. Dieta 4. Elikadura-arazoak Ikertu: Elikagaiak nola kontserbatu ERANTZUN Zer sistemak bilakatzen ditu elikagaiak mantenugai? Azaldu zein den mantenugaiak zirkulazio-sistemara iristeko bidea. Zer da hiperkolesterolemia? Zer erlazio du elikadurarekin? OINARRIZKO GAITASUNAK Matematikarako gaitasuna. Matematika-ezagutzak erabiltzea dietari loturiko energia kantitateak kalkulatzeko. Zientzia-, teknologia- eta osasun-kulturarako gaitasuna. Mantenugaien ezaugarriak zein diren jakitea, bai eta dieta egoki baten osagai nagusiak ere. Elikaduraren nahasmendu nagusiak deskribatzea eta aztertzea. Ikasten ikasteko gaitasuna. Ikasitakoa aplikatzea elikadura-ohitura egokiak hartzean. 45 Erantzun Unitateari ekin aurretik, jarduera erraz batzuk. Oinarrizko gaitasunak Unitatean jorratuko dituzun oinarrizko gaitasunen zerrenda. Adi Kontzeptu garrantzitsuak, unitatearen oinarrizko edukien osagarri. Unitatearen garapena ADI ESTIMULUAK Erlazio-funtzioaren bitartez egunean hautematen ditugun milaka estimuluek modu batera edo bestera jokatzera bultzatzen gaituzte. Esan daiteke, estimulua organismo baten jarduteko eran eragina duen edozein informazio edo aldaketa dela. Kanpotik hainbat eta hainbat estimulu datozkigu: beroa, hotza, argia, bibrazioak, hotsak, substantzia kimikoak 1. Erlazio-funtzioa Erlazio-funtzioari esker, informazioa hautematen dugu, bai gorputzaren barrukoa, bai kanpokoa, eta datu horiek aztertuta, erantzun egokia prestatzen dugu. Erlazio-funtzioan, hartara, hiru fase bereiz daitezke: informazioa hautematea, informazio hori aztertzea eta horren arabera erantzutea. Informazioa hautematea Ingurunetik datorkigun informazioa zentzumen-organoen bidez jasotzen dugu, organo horiek kanpo-estimuluen argi bat, soinu bat, zapore bat errezeptore gisa jokatzen dute-eta. Hauek dira zentzumenak: ikusmena, entzumena, oreka, usaimena, dastamena eta ukimena. Baina zentzumenez gain, baditugu beste baliabide batzuk, barne-errezeptoreak izenekoak, gorputzaren barne-egoeraren berri ematen digutenak. Barorrezeptoreek, esate baterako, arterietako odol-presioaren aldaketak hautematen dituzte, eta kimiorrezeptoreek, berriz, odoleko oxigenoaren eta karbono dioxidoaren kontzentrazio-aldaketak Amosfera eta eguzki-energia Gure planetara heltzen den eguzki-energia atmosferak erregulatzen du, bi prozesu hauen bitartez: erradiazio ultramorea iragaziz eta lurrazalak askatzen duen beroa atxikiz. Erradiazio ultramorea iragaztea. Estratosferaren alderdi batean nahiko handia da ozonoaren (O 3 ) kontzentrazioa, eta ozonoa da, hain zuzen ere, erradiazio ultramoreak iragazten dituen gasa. Ozonoa gas koloregabea da, erradiazio ultramoreak estratosferako oxigeno molekulak jotzen dituenean eratzen dena. Erreakzioa, zehazki, honako hau da: Ozono Erradiazio molekulak ultramorea Oxigeno Oxigeno atomoak molekulak O O 3 O 2 Edukiak ataletan eta azpiataletan antolatu dira. Guztiak daude nerbio-zentroekin konektatuta, nerbioen bitartez. O 2 GOGORATU Exosfera Termosfera Mesosfera O Gehiago Unitatearen haritik, berri jakingarriak, zientzialarien biografiak eta edukiei lotuta dauden kontzeptu konplexuagoak. GEHIAGO ERREZEPTOREAK Errezeptoreak, gorputzaren kanpoaldean eta barrualdean ditugun nerbiozelula batzuk, espezializatuta daude estimuluak hautematen. Zelula horiek estimulu zehatz bat hautematen espezializatuta daude, eta gorputzean zehar banatuta egon daitezke. Beste batzuk, berriz, multzoka biltzen dira, estimuluaren berri errazago hartzen duen organo espezializatu bat osatuz unitatea Informazioa aztertzea Zentzumen-organoek eta barne-errezeptoreek hautematen dituzten estimulu guztiak nerbio-sistemara iristen dira. Sistema horretan informazioa aztertzen da, eta erreakzio edo erantzun bat erabakitzen da. Nerbio-sistema zentralak eta nerbio-sistema periferikoak osatzen dute nerbiosistema. O 2 O 3 Estratosfera Troposfera Ozono-geruzak erradiazio ultramoreen iragazki gisa jokatzen du. Alde horretatik, babesgarri bat da, erradiazio ultramoreak oso kaltegarriak baitira izaki bizidunentzat, horien DNA zelularra asaldatzen baitute. Tenperatura Hurrengo unitatean aztertuko dugunez, industriatik eta etxeetatik atmosferara doazen gas batzuek klorofluorokarburoek (CFCek) ozono-geruza suntsitzen dute. Hain ondorio larriak eragiten dituenez, premiazkoa da mota horretako gasik ez sortzea. Lurrazalak askatzen duen beroa atxikitzea. Lurrazalak xurgatzen duen eguzkierradiazioaren parte bat bero gisa islatzen da, eta karbono dioxidoak eta ur-lurrunak harrapatzen dute. Gas horiek berotegi efektu naturala eragiten dute, lurrazaleko batez besteko tenperatura egokia izan dadin laguntzen duen fenomenoa. Izan ere, berotegi efektu naturalik ez balego, tenperatura izugarri baxua izango litzateke, eta Lurra izotzezko basamortu bihurtuko litzateke. Hurrengo unitatean ikusiko dugu giza jarduerak areagotu egiten duela berotegi efektu naturala, eta horren ondorioz, atmosferako tenperatura globala goraka ari denez, arazo larriak sortzen ari direla planetan. 1. Erantzun eguzki-erradiazioaren erasoari buruzko galdera 2. Azaldu zer funtzio duen estratosferak eta zergatik den garrantzitsua. S hauei: Zer elementuk xurgatzen dute, batik bat, planetara iristen den eguzki-erradiazioa? 3. Zer da berotegi efektu naturala? Azaldu zergatik den prozesu garrantzitsua. Zenbat erradiazio islatzen da, guztira? Zer erradiazio kantitate behar dute landareek fotosintesia egiteko? Kanpo-jarduera geologikoa 145 Gogoratu Aurreko ikasturte edo unitateetatik ezagutzen dituzun edukiak finkatzeko. Ikus dezagun nola diharduten egitura horiek guztiek ikusmenean. GEHIAGO Erretina osatzen duten zelulei fotorrezeptoreak deritze, argiaren ener- 1. Estimulua korneatik sartzen da 2. Kristalinoaren gia harrapatzen dutelako. Bi motatakoak izan daitezke: konoak eta bastoiak. eta begi-ninia zeharkatzen du. Iritu egiten da, ob- kurbadura alda- Konoek irudien xehetasunak hautematen dituzte, eta koloretan ikustea sak begi-ninia jektua fokatzeko. Kristalinoa erregulatzen du. ahalbidetzen dute. Bastoiek beltza, zuria eta grisaren ñabardurak antzematen dituzte, oso sentikorrak baitira argiarekiko. Kornea ADI Ikusmena zaintzeko aholku batzuk hauek dira: Begiak substantzia narritagarriekin (kea eta hautsa, adibidez) kontaktuan ez jartzea. Ikusmena ez behartzea. Begi-ninia Ikusmennerbioa Intentsitate handiko argietara zuzenean ez begiratzea. Irisa Erretina Ordenagailuaren pantaila 50 cm-ra 4. Erretinara iritsitako argi-estimuluek burmuineraino jarraitzen dute, ikusmen- Telebista hurbiletik ez ikustea. Gu- izatea, gutxi gorabehera. 3. Irudiak erretinan proiektatzen dira. nerbioaren bitartez. txieneko distantzia izan behar da pantailaren tamaina halako hiru. Argi-izpien ibilbidea zuzena da, eta begian zulo txiki batean zehar sartzen direnean, Ondo argiztaturiko tokian ikastea eta lan egitea. Argi-fokua norberaren buruaren gainean eta idazten ez dugun elkarrekin gurutzatzen dira. Hori dela eta, behatutako objektuaren irudia alderantziz eratzen da erretinan. aldean egon behar da, itzalak saihesteko. Ondoren, burmuinak modu egokian interpretatzen du erretinako irudi hura. Begi-niniaren tamaina Esperimentu honetan egiaztatuko duzunez, begi-niniaren tamaina iritsitako argi kantitatearen arabera aldatzen da. Hartu eskuko ispilu bat eta eser zaitez mahaiko lanpararen aurrean, argia piztuta. Itxi begi bat eta izan bestea irekita. Erreparatu, ispiluan, begi irekiaren niniak hartu duen tamainari. Ireki beste begia, eta erreparatu horren niniaren tamainari ere. Begi-niniaren tamaina aldatzea ekintza erreflexu bat da, argiaren intentsitatera egokitu ahal izatekoa. Argia indartsua denean, begi-ninia txikitu egiten da, eta ahula bada, aldiz, handitu. 3. Azaldu begiaren atal hauek betetzen duten funtzioa: 4. Begiaren zer atalek jokatzen du lente gisa, irudiak fokatu ahal S kornea esklerotika konjuntiba humore urtsua izateko? Zer erlazio dago irisaren eta begi-niniaren artean? humore beirakara erretina ESPERIMENTATU Erlazioa: zentzumenak eta nerbio-sistema 69 Esperimentatu Edukiak egiaztatzeko saiakuntzak, irakasleak zein ikasleek egiteko modukoak. Jarduerak Orrialdearen azpialdeko ariketen bidez atal bakoitzeko edukiak finkatuko dituzu. Ondoan S letra duten jarduerak oinarrizko edukietan sakontzekoak dira. Unitatearen amaiera LABURPENA Gizakien osasuna zeren eraginpean? zerk erasan diezaioke? Gaixotasunak eta osasun-arazoak Norberaren ezaugarri fisikoak eta mentalak zein dira? Bizimodua Gaixotasun Gaixotasun Droga-mendekotasuna Istripuak infekziosoak ez-infekziosoak Osasun-sistema eragileak adibidez Gizarte-ingurunea Tumoreak eta minbizia Mikroorganismoak Birusak motak Bakterioak Onddoak Protozooak Laburpen-jarduerak Gehitu unitateko kontzeptu-mapan mikroorganismoen eta birusen ezaugarri hauek: Zer zelula motak osatzen dituzten. Zelulabakarrak ala zelulaniztunak diren. Eragiten dituzten gaixotasunen adibide bat. Testu-prozesadorea erabil dezakezu. Idatzi testu bat hitz hauek erabiliz: patogenoak organo linfoideak organoen transplantea sistema immunitarioa txertoak - kanpo-hesiak prebentzioa sendagaiak zelula immunitarioak antibiotikoak Laburpena Unitateko ideia nagusiak, eskema batean laburtuta. Unitateko edukien informazioa antolatzeko jarduerak. Gizakien osasuna 137 Nolakoa da liburu hau?

4 Ulertzeko Unitateari buruzko jarduera gehiago. Ezkerrean Z letra duten jarduerak zailxeagoak dira, ikonoa dutenak, Internetetik ateratako informazioaz baliatuta egitekoak. Ulertzeko 23. Azaldu zer prozesuren bidez erregulatzen duen atmosferak gure planetara heltzen den eguzki-energia. 24. Zer erlazio du Eguzkitik datorren energiak prezipitazioekin eta haizearekin? 25. Erreparatu mapari, eta erantzun: Zer eguraldi izango da Penintsulan? Zerk eragin dezake fronte hotz bat? Eta fronte bero bat? Nola sortzen dira depresioak? Eta antizikloiak? 26. Zertan dira desberdinak meteorizazio fisikoa eta kimikoa? Azaldu adibide bat erabiliz. 27. Zertan dira berdinak krioklastismoa eta haloklastismoa? Eta zertan desberdinak? 28. Esan zer desberdintasun dagoen fenomeno hauen artean: Askatzea eta urratzea. Garraio kimikoa eta garraio fisikoa. Bat-bateko sedimentazioa eta pixkanakakoa. 29. Ibai eta uharren ibilbidearen zer tartetan da nagusi higadura? Azaldu zergatia. 30. Esan zer erliebe-formari dagokion argazki hau: Azaldu zer prozesuk eta zer eragilek sorrarazi duten argazkiko erliebea, eta nola egin duten. 31. Azaldu zer den akuifero baten maila freatikoa. Z Prezipitazioak ugari izan diren toki batean, nolakoa izango da bertako akuiferoen maila freatikoa atertzen duenean, altua ala baxua? 32. Zer prozesu geologiko mota gauzatzen dute olatuek, itsas korronteek eta mareek? 33. Azaldu zer diren eta zer atal dituzten glaziarrek. Alderatu glaziar baten eta ibai baten atalak edo parteak. Zertan dira antzekoak? Zertan desberdinak? Zertan dira desberdinak ibai baten eragin geologikoaren ondorioz sortutako harana eta glaziar batek sorrarazitakoa? 34. Nola garraia ditzake haizeak sedimentuak? Noiz jalkiko dira sedimentuak? 35. Zure ustez, eragile geologikoa al da gizakia? Eman erantzunaren zergatia. Z 36. Azaldu nola eratzen diren arroka sedimentarioak. Haien jatorriari erreparatuta, zer motatakoak izan daitezke sedimentuak? Zer arroka mota sortzen da sedimentuen jatorriaren arabera? 37. Bildu ikatz motei buruzko informazioa, eta azaldu zertan bereizten diren eta zertarako erabiltzen ditugun. Z 38. Adierazi beheko mapa topografikoan malda handikoa den inguru bat eta malda apalekoa den beste bat: Zein da gaineko mapako altitude gorena? Eta baxuena? Mapako zer alderdik agertu beharko lukete marroi? Eta zeinek berde? Deskribatu, banan-banan, profil topografiko bat marrazteko jarraibideak. 39. Bilatu web-orri honetan egitura karstikoei buruzko informazioa: Egitura horren formazio bereizgarriak, dolinez eta kobazuloez gain. Z Estalaktitak eta estalagmitak zer diren, eta non eta nola eratzen diren. Idatzi alderdi hauek jorratuko dituen txosten bat: Egitura karstikoa sorrarazten duten eragile geologikoak. 40. Zer esan nahi du mapa bat 1: eskalakoa izateak? Zer prozesu geologikoren bitartez agertzen den egitura karstikoa. erantzuna. Zein eskala da zehatzagoa, 1: ala 1: 5 000? Arrazoitu Zer lur motatan sortzen den. Eranskineko unitatearen ebaluazioa Gehiago jakiteko Arroken zikloa Arrokak etengabe eraldatzen dira. Barne- eta kanpo-prozesu geologikoek, batera ekinez, lurrazaleko materialen mugimenduak eta aldaketak eragiten dituzte. Arrokak sortzeko, suntsitzeko eta etengabe eraldatzeko prozesuek arroken zikloa edo ziklo litologikoa osatzen dute. Arroka Azaldu zer diren barne-prozesu geologikoak. Zertan bereizten dira kanpo-prozesu geologikoetatik? sedimentarioak Deskribatu arroka mota bakoitzaren ezaugarri nagusiak. Arroka Sedimentuak Azaldu nola gertatzen diren ondoren zerrendatuko diren prozesuak. metamorfikoak Horretarako, sartu web-orri honetan: A. Arroka sedimentarioek arroka metamorfikoak sorraraz ditzakete. Arroka B. Arroka metamorfikoek arroka magmatikoak sorraraz ditzakete. magmatikoak C. Arroka magmatikoek arroka metamorfikoak sorraraz ditzakete. D. Hiru arroka mota horiek higatu egin daitezke eta, horren ondorioz, sedimentuak sortuko dira. Sedimentuak, beren aldetik, arroka sedimentarioen jatorri izango dira. Aipatu arroka mota hauen bina adibide: sedimentarioak, magmatikoak eta metamorfikoak. Pentsatzeko Akuiferoen ustiapena Akuiferoak baliabide hidriko izugarri garrantzitsua dira, nekazaritza, abeltzaintza eta biziguneak urez hornitzeko erabiltzen direlako. Sakon dauden akuiferoen kasuan, birbetetze- edo lehengoratze-tasa ehunka urtetakoa izaten da; hots, ustiatu ahala berritzeko duten ahalmena eskasa da eta, horrenbestez, neurrigabe baliatuz gero, agortu egin daitezke. Ez dago, beraz, beste aukerarik, akuiferoak zaintzea eta neurriz erabiltzea ez bada. Zergatik izaten da akuiferoen lehengoratze-tasa ehunka urtetakoa? Zure ustez, ibaiena baino handiagoa ala txikiagoa da? Eman arrazoiak. Zer akuiferok ote dute lehengoratze-tasa handiagoa: sakonago ala lurrazaletik hurbilago daudenek? Zure ustez, gurean, urteko zer sasoitan azkartzen da akuiferoen ustiapena? Kutsatzen al ditu giza jarduerak akuiferoak? Nola? Mediterraneoko kostaldean eta Kanariar irletan akuiferoak gehiegi ustiatzen dira. Horren ondorioz, maila freatikoa behera egiten ari da, eta gatz-kontzentrazioa, aldiz, gora. Zer arazo dakar akuiferoetako gatz-kontzentrazioa hazteak? Binaka jarrita, propos akuiferoak agortzea eragotziko luketen konponbideak, bai eta akuifero horien kutsadura murrizteko edo prebenitzeko neurriak ere. Gehiago jakiteko Atal honetako prozedurei eta kontzeptuei jarraituz, edukietan sakonago egingo duzu. Pentsatzeko Hemen planteatzen diren gaiak, unitateko edukien ildotik doazenak, gogoetarako aukera dira unitatea Kanpo-jarduera geologikoa 163 Ikertu Unitateko edukiekin zerikusia duten prozedurak, teknikak eta trebetasunak praktikatzeko jarduerak. IKERTU: Maketa topografikoak Sarrera Maketa topografiko bat erliebe baten hiru dimentsioko irudikapena da. Jarduera honetan era horretako maketa bat egingo dugu, irudizko mapa soil batetik abiatuta. Prozedura Maketa egiteko honako urrats hauei jarraitu behar zaie: Egin maparen kopia bat kalko paperean, lauki-sarea ere sartuta. Lan hori errazteko komenigarria da kalko-papera mapari lotzea klip batzuez. Markatu maparen sestra-kurba guztiak, dagokion altuerarekin. Ebaki kalkatutako mapa altuera txikienari dagozkion sestra-kurbetatik (adibidean, 450 m). Jarri luma-kartoiaren gainean kalkatutako eta ebakitako mapa. Markatu kartoian lauki-sarearen ertzak, arkatzaz; eta ondoren, marraztu ebaki berri duzun kurba, kalko-papera molde gisa erabiliz. Ebaki luma-kartoiaren gainazala kuterraren laguntzaz. Markatu plakaren zer eremutan egingo duzun maketa, eta itsatsi lehenengo geruza egurrezko plakaren gainean. Errepikatu prozesua sestra-kurba bakoitzarekin, goranzko sekuentzia bati jarraituz. Egitura amaitu ondoren, margotu maketa hainbat kolorez, kotaren arabera. Esate baterako: berde argia, 450 m-tik 500 m-ra; beixa, 500 m-tik 600 m-ra; marroi argia, 600 m-tik 700 m-ra; marroi iluna, 700 m-tik gora. Ez ahaztu erabilitako kolore-kodea azaltzeko idazkuna jartzea. Jarduerak a. Adierazi, errotuladore urdin batez, maketaren zer partetan osatuko liratekeen ur-ibilguak; hala nola uharrak edo ibai bat. b. Identifikatu maketan mapa topografikoaren A, B, C eta D zatiak. Erliebearen zer egiturari dagozkie? A B C D 500 Materiala Kalko-papera Klipak gardena) Luma-kartoia Marrazteko tresnak Egurrezko plaka (arkatza, goma, erregela ) Kola zuria Kuterra Guraizeak Urmargoak eta pintzela OINARRIZKO GAITASUNAK Hareharrizko hormak Haizea bere adiskide Zuriñeren etxera joan da, Durangaldeara, asteburua pastatzera. Iristean harrituta gelditu da bere lagunaren baserriko hormak zein lodiak diren ikusita. Zuriñek aipatu dio oso horma lodiak dituztela inguruko baserri gehienek eta Elorrioko herribilduko hainbat eraikinek; garai batean handik hurbil zegoen harrobi bateko harearriz eginda baitaude. Zer harri mota da hareharria? Zer jatorri dute hareharria osatzen duten materialek? Azaldu hareharria osatzeko prozesua. Zer eragile geologikok esku hartuko zuten prozesu horretan? Zure ustez, hainbat mendez hareharria erabiliz gero aldatu al liteke leku bateko pasaia? Arrazoitu erantzuna. Zer alde on eta alde txar dituzte, zure ustez, hormak lodiek? GEHITU ETA ARGITU Tornadoak Tornadoak gertaera meteorologikoak dira, atmosferaren beheko geruzetako aire bero eta hezea goiko geruzetako aire hori gizakiak eraikitako eraikinen suntsipenean oinarritzen da. Chicagoko Unibertsitateko T. Theodore Fujitak osatua. Eskala hotz eta lehorreko masetan sartzen denean eta indar handiz Esate baterako, eskala horren arabera, F0 eta F1 tornadoak ahulak dira, eta halakoak dira tornadoen % 69. Kasu horietan gorantz xurgatzen denean sortzen dena. Inbutu forma hartu ohi du. Tornadoen ondorioz, indar handiko haizeak sortzen haizea ez da 200 km/h-tik gorakoa izaten. Aldiz, F4 eta F5 dira, 400 km/h-tik gorakoak izan daitezkeenak. tornadoak dira bortitzenak; tornadoen % 2 dira horrelakoak, Tornadoen ezaugarria da oso bizkor mugitzen direla, lurretik eta 400 km/h-tik gorako haizeak eragin ditzakete. oso hurbil; batez besteko abiada 50 km/h izaten da eta batez besteko diametroa 250 m-koa. Inbutuan izaten du xurgatzeko eta hondatzeko ahalmen handiena. Udaberrian eta udan sortu ohi dira, ekaitz handiekin batera, eta planetako edozein lekutan sor litezke. Edonola ere, Estatu Batuetan sortzen dira tornado bortitzenak eta suntsitzaileenak. Tornadoak neurtzeko eskala onartuena Fujita eskala da, 1957an Oinarrizko gaitasunak Unitate bakoitzeko oinarrizko gaitasunak lantzeko jarduera bat. Gehitu eta argitu Alorreko bitxikeriak eta Biologia eta Geologiaren ezagupideen baliagarritasuna gaurko gizartean unitatea Kanpo-jarduera geologikoa 165 Liburuaren amaierako orrialdeak Testu-iruzkinak IV OINARRIZKO GAITASUNEN EBALUAZIOA Zerrendako zein elikagaitatik ez du gehiegi jan behar Pellok? Prestatu zerrendako gauzak erosteko ordena, kontserbazio egokia irizpidetzat hartuta. Zerrendako elikagai batzuk ontzikiratuta saltzen dira. Azaldu zer informazio eman behar den etiketan. Produktuaren zer datuk adierazten digu noiz jan dezakegun beranduenik? Zergatik da gomendagarria tokian tokiko fruta eta barazki freskoak jatea? 3.2. Erosketa egin ondoren, Pellok afaria prestatzeari ekin dio. Zerrendako elikagaiez baliatuta, proposatu afarirako menu bat. Talde bereko elikagai bat baino gehiago sartu duzu? Zergatik esaten da dietak askotarikoa izan behar duela? Eta zergatik orekatua? Zergatik da garrantzitsua landare-zuntza gure dietan? Zerrendako zein elikagai dira aberatsak landare-zuntzetan? Zein nutrizio-desoreka ari da hedatzen herrialde garatuetan? 4. jarduera 4.1. Jonek ospitale handi batean dihardu, gaixotasunak kutsatzen dituzten birusak ikertzen, zehazki, hiesaren birusa. Birus horren ezaugarri nagusia da giza immunitate-sistemari erasaten diola. Birusak oso txikiak dira, batzuk 0,024 μm-koak baino ez. Jakinik 1 μm 10-3 mm dela, zenbat mm dira 0,024 μm? Birus guztiak dira izaki bizidunen parasitoak. Zer esan nahi du horrek? Zer funtzio du sistema immunitarioak? Nola kutsatzen du hiesaren birusak? Esan zer prebentzio-neurri hartu behar diren gaixotasuna ez hartzeko. Hiesaren birusa (GIB) zelula bat kutsatzen Jonek ikergai du, halaber, zenbaterainokoa den gaixotasunaren eragina herrialdeka eta biztanleria-taldeka. Zer herrialdetan da handiagoa ihesaren eragina, herrialde garatuetan ala garabidean daudenetan? Arrazoitu erantzuna. Herrialde garatuetan gaixotasunak gehiago erasaten die gazteei. Zure iritziz, zergatik da hala? Oro har, eraginkorra al da preserbatiboa sexu-bidezko gaixotasunen aurka? Zergatik esaten da preserbatiboa kontrazepzio-metodoa ere badela? Aipatu ezagutzen duzun beste antisorgailuren bat. Gizakion sexualitatea batez ere pubertarotik aurrera azaleratzen da, eta haren alderdietako bat sexu-harremanak dira. Aipatu sexualitatean eragina duten elementuak. Zer aldaketa fisiko eta psikologiko dira pubertaroaren adierazgarri? Oinarrizko gaitasunen ebaluazioa Oinarrizko gaitasunen ebaluazioa Jarduera multzo bat, liburuko oinarrizko gaitasunak ebaluatzeko moldatua. 6. unitatea. Ugalketa eta sexualitatea 1 Esan organo hauek gizonen ala emakumeen ugaltze-sistemakoa diren eta zer funtzio duten: obulutegiak eskrotoa prostata endometrioa Falopioren tronpa epididimoak 2 Azaldu nola diharduten barrabilek, semen-besikulek eta prostatak espermaren ekoizpenean. 3 Begiratu ondorengo irudi hauei eta erantzun galderei: 2 Esan zenbakiturik dauden zelulen edo zelula-multzoen izenak. Adierazi, irudian, noiz gertatzen den ernaltzea eta noiz ezartzea. Azaldu, labur-labur, lau irudi horietan agertzen den prozesua. 4 Copia y completa el siguiente cuadro: Azaldu, testu batez, zein diren eta zertan dautzan haurdunaldiaren faseak. Horretarako, erabil itzazu hitz hauek: fetua enbrioia zigotoa barrunbe amniotikoa karena zilbor-hestea ezarpena ernalketa Erantzun erditzeari buruzko galdera hauei: HORMONA NON SINTETIZATUA FUNTZIOA Testosterona Prostaglandinak Estrogenoak Progesterona a) Noiz erditzen da emakumea? b) Zein dira erditzea hasiko den seinaleak? Azaldu zertan den bakoitza. c) Aipatu eta azaldu erditzearen faseak. Zer da pubertaroa? Noiz izaten da? Aipatu mutilek eta neskek pubertaroan izaten dituzten bina aldaketa bereizgarri. Zure ustez, zergatik gomendatzen du OMEk haurrak 25 eta 35 urte bitartean edukitzea, nahiz eta 16 eta 18 urte bitarteko neska-mutil gehienek guztiz garatuta izan ugaltze-sistema? Aipatu antisorgailu hauen bina ezaugarri: Anobulatorioak Preserbatiboak Zer dira SBIak? Azaldu haietako bat: zer mikroorganismo motak sortzen duen, gaixotasunaren sintoma nagusiak eta prebentzio-neurriak. Unitateen ebaluazioa Unitateen ebaluazioa Ebaluaziorako jarduerak, unitateka antolatuak. 1 XI 5. unitatea. Erlazioa: lokomozio-aparatua eta sistema endokrinoa Nerabeen aldarte txarraren «kausa» Zientzialari-talde batek nerabeen aldarte txarraren arduraduna topatu duela ematen du: hormona bat. [ ] Orain arte ezin izan dute identifikatu zehazki zein diren desoreka horren arrazoiak, eta horiek gabe zaila izango litzateke nerabeen antsietatea ulertzea eta tratatzea. Orain, hala ere, New Yorkeko Estatuko Unibertsitatean diharduen ikerlari-talde batek adierazi du identifikatu duela zein den gorabehera horren hormona arduraduna. Ikerketa Nature Neuroscience aldizkarian argitaratu duten zientzialarien arabera, aurkikuntza horri esker posible izango da nerabezaroak jokabidean dituen ondorioak lehengoratzea. Ricardo Gutiérrez Haurren Ospitaleko Nerabezaroaren Zerbitzuko buru den M.ª del Carmen Hiebra doktoreak BBC Science kateari esan bezala, «zalantzarik gabe, nerabezaroaren alderdi biologikoa ulertzea garrantzi handikoa da. Baina ez dut uste kausa bakar bat aipa daitekeenik, edo hormona bakar bat izan litekeenik nerabeen umore edo aldarte-aldaketen erantzulea». Bada hormona bat, THP deitua, pertsona batek estresa duenean jariatzen dena. THP hormonak, zenbaitetan, lasaigarri gisa jarduten du, eta garunaren jarduera «baretzen» duten garunaren eremuetan eragiten du. Helduaroan, hormona horrek asko laguntzen dio gizabanakoari estres-egoeretara egokitzen, eta ondorio lasaigarria du gertaera estresagarriaren ondorengo ordu erdian. GLOSARIOA *** Horregatik hartzen da hormona hori pubertaroaren ondorioak saihestearen arduraduntzat nerabeak antsietate handia duenean. Baina ikerketa-taldearen azterketak frogatu A zuenaren arabera, THP hormonak handitu egiten du antsietatea Berrerabiltze. nerabezaroan. Hondakinak Zientzialariek birraprobetxatzeko zehazki GABA era, izeneko hondakin eta horiek aktibatzen lehengo denean moduan handitu nahiz egiten beste ditu modu haren batean ondorio lasaiga- garuneko hartzailea aztertu zuten, horretan eragiten baitu THP hormonak, Anoa. Egun rriak eta baterako eztigarriak. elikagai-talde bakoitzetik gomendatzen den erabiltzean datzana (179. or.). Ikerlariak kantitatea ohartu (54. ziren or.). hartzaile hori, gutxi eduki ohi badugu Berreskuratze. ere, oso nabarmen Hondakinak handitzen tratatzeko dela pubertaroaren era, haietako hasieran, subs-emoziotantziak ere, garunaren edo baliabide eremu zehatz energetikoak horretan, THP aprobetxatzean hormonak murriztu egiten Anobulatorio. erregulatzen Obuluak duen umotzea garunaren eta eremuan. obulutegitik Paradoxikoa irteteabada du GABA hartzaileen jarduera, eta horrek, aldi berean, handitu egiten du garunaren jarduera, antsietate- eta estres-egoera handiagoa sortuz. Ikerlariek oraindik ez dakite zergatik gertatzen den prozesu hori, baina pubertaroan aktibatzen diren beste hormona galarazten duen hormona-prestakina. Anobulatoriak injekziotan, txataletan edo pilulatan har daitezke (113. or.). datzana (179. or.). batzuen ekintzaren ondorio dela uste dute. Bioaniztasun. Ekosistema bateko espezie kopurua (169. or.). Antibiotiko. Adituen Botika arabera, mota oraingoz bat, bakterioak garrantzitsuena suntsitzen nerabeek di-izatetuena edo tzera ugaritu ematen daitezen du badela galarazten oinarri biologiko duena (129. bat nerabeen or.). aldakortasuna batzuk hasierakoak eta aldarte-aldaketak berak edo ulertzeko», horien desberdinak diote ikertzaileek. Beste Birziklatze. duten gogo-aldartearen Hondakinak prozesua aprobetxatuz ulertzea beste da. «Azterketa produktu horrek adi- aditu batzuek diote ikerketa hori garrantzizkoa dela gurasoei ekoiztea eta irakasleei (179. lagunduko or.). dielako nerabeei hobeto ulertzen, baina aditzera Presio eman handiko dutenaren nukleoa, arabera, eguraldi ezin bazter egonkorra- daiteke ingurumenaren eragina, haurren prestakuntza eta pubertarora bitarte osatu- Antizikloi. rekin lotu tako ohi egitura dena (147. psikikoa. or.). Bizi-edukiera. Arnas aparatuan zehar mugitzen den aire kantitate handiena (31. or.). Arazketa. Uretako gai kutsatzaileak kentzeko prozesua, webgunetik egokitua (2007/03/12) hainbat tratamendu konbinatzean datzana (172. or.). Bizkarroi. Mikroorganismo edo birus patogenoa, beste a) Testuan aipatzen den ikerketaren arabera, izaki zer hormonak bizidun baten du lotura kontura nerabeen (haren bizkarretik) aldarte txarrarekin? elikatzen Arnasbehera. Biriketako haizea arnasbideetan zehar kanporatzeko mugimendua (30. or.). b) Zer zeregin betetzen du hormona horrek eta helduengan? ugaltzen dena (124. or.). c) Zein da hormonaren eraginaren ZENTZUMENAK paradoxa Borondatezko nerabezaroan? ekintza. Zeren ondorio Nahita da egiten helduen den mugimendu eta nerabeen arteko Arnasgora. Haizea arnasbideetan desberdintasuna? zehar biriketara sartzeko mugimendua (30. or.). edo ekintza, garunean taxutua (86. or.). d) Gertaera horrek erabat azaltzen al du nerabeen aldarte txarra? Arrazoitu erantzuna. Arteria. Bihotzetik ateratzen den hodia, odola gorputz osora banatzen duena e) (33. Zer or.). aldaketa fisiko eta psikologiko gertatzen D dira pubertaroan? Depresio. Presio gutxiko nukleoa, laino eta prezipitazioekin lotu ohi dena (147. or.). Aurikula. Bihotzaren goialdeko barrunbea (32. or.). Azterketa endoskopiko. Digestio-sistemako hainbat organo eta atal aztertzeko teknika, gorputzeko hodi edo ordia desagertzea (177. or.). Desertifikazio. Gizakiaren eraginez lurzorua eta landare- Testu-iruzkinak gano batzuetan zunda bat sartuz egiten dena (28. or.). Entzumena Ikusmena Oreka Desertizazio. Lurzorua Usaimena eta haren gaineko landaredia arrazoi naturalak direla medio galtzea (177. or.). Azterketa erradiologiko. Batez ere lokomozio-aparatuko arazoak diagnostikatzeko erabiltzen den teknika; X izpien bidez dentsitate ezberdineko ehunak ikusgai era- Deshidratazio. Elikagaien ur-edukia ahalik eta gehien murriztean datzan kontserbazio-teknika (51. or.). kusten dituena (93. or.). Detritu. Higaduraren ondorioz askatzen den arroka-partikula (149. or.). GIZAKIA ERANSKIN GRAFIKOA B Diastole. Miokardioaren lasaitze-mugimendua (34. or.). Baliabide berriztaezin. Berritu baino arinago ustiatzen Dieta. Denbora-tarte jakin batean hartzen ditugun elikagaien multzoa (54. or.). den baliabide naturala (169. or.). Digestio. Elikagaiak mantenugai bihurtu arte eraldatzeko Baliabide berriztagarri. Berritu baino erritmo motelagoan ustiatzen den baliabide naturala (169. or.). prozesua (26. or.). Distantziakidetasun. Bi sestra-kurbaren arteko malda Baliabide natural. Gure beharrak asetzeko materia eta Dastamena (159. or.). Ukimena energia ematen dizkigun natura-inguruneko elementua (168. or.). DNA (azido desoxirribonukleiko). Nukleoan dagoen azido nukleikoa, zelularen jarduera gobernatzeko behar Baso-soiltze. Baso batek berezkoak dituen espezieak den informazioa daukana (10. or.). galtzea (177. HORTZA or.). Droga. NEURONA Nerbio-sisteman MOTAK eraginez jokaera eta pentsamena aldarazten dituen substantzia (132. or.). Bentrikulu. Bihotzaren behealdeko barrunbea (32. or.). Hortzeko esmaltea Dentina Glosarioa XXI Hortzeko mamia Hortzoia Mamiko hodiak eta nerbioak Unipolarra Bipolarra Hortzeko zementua Pseudounipolarra Multipolarra Piramidala XVII Unitatearekin erlazionaturiko testu zientifiko laburren ulermen-jarduerak. Glosarioa Liburuan agertu diren Biologia eta Geologiako kontzeptu nagusiak, alfabetikoki zerrendatuak eta laburbilduak. Eranskin grafikoak Edukietako batzuk errazago ulertzeko lagungarriak. XXIX Nolakoa da liburu hau?

5 AURKIBIDEA UNITATEAK UNITATEAREN ATALAK 1. Zelula eta organismo zelulaniztunak (6-23) 1. Zelula eta zelularen azterketa. 2. Zelularen morfologia. 3. Zelularen funtzioak 4. Organismo zelulaniztunak. 5. Gizakia eta bizi-funtzioak 2. Nutrizioa (24-43) 1. Digestio-sistema. 2. Arnas sistema. 3. Zirkulazio-sistema. 4. Iraizte-sistema 3. Elikadura (44-63) 1. Mantenugaiak. 2. Elikagaien kontsumoa. 3. Dieta. 4. Elikadura-arazoak 4. Erlazioa: zentzumenak eta nerbio-sistema (64-83) 1. Erlazio-funtzioa. 2. Zentzumen-organoak. 3. Nerbio-sistema 4. Nerbio-sistema eta osasuna 5. Erlazioa: lokomozio- aparatua eta sistema endokrinoa (84-101) 1. Erantzunen igorpena. 2. Lokomozio-aparatua. 3. Sistema endokrinoa 6. Ugalketa eta sexualitatea ( ) 1. Ugaltze-funtzioa. 2. Ernalketa, haurdunaldia eta erditzea. 3. Sexualitatea 4. Sexualitatea eta osasuna 7. Gizakien osasuna ( ) 1. Osasuna eta gaixotasunak. 2. Gaixotasun infekziosoak. 3. Gaixotasun ez-infekziosoak 4. Droga-mendekotasuna. 5. Istripuak 8. Kanpo-jarduera geologikoa ( ) 1. Planetaren kanpo-energia. 2. Kanpo-prozesu geologikoak 3. Erliebea 4. Arroka sedimentarioak. 5. Erliebea eta erliebearen azterketa 9. Planetako baliabideak ( ) 1. Baliabide naturalak. 2. Ura. 3. Mineralak eta arrokak. 4. Lurzorua eta izaki bizidunak 5. Iraunkortasuna Oinarrizko gaitasunen ebaluazioa Unitateen ebaluazioa Testu-iruzkinak Glosarioa Eranskin grafikoa: Zelula eta gizakia Aurkibidea

6 Pentsatzeko Ikertu Oinarrizko gaitasunak GEHITU ETA ARGITU Esperimentuetarako animaliak Giza eskubide eta bake-hezkuntza Zelula epitelialen behaketa Gorputzaren atalak Zelula amak Bihotzekoa Osasun-hezkuntza Odol- eta gernu-analisiak Ohitura onak Mendiko gaitza Gosea munduan Giza eskubide eta bake-hezkuntza Elikagaiak nola kontserbatu Menu orekatua Kirolarien elikadura Nerbio-sistemaren desorekak Osasun-hezkuntza Dastamenaren atalasea Zopa hotza, zopa beroa Adimen anizkuna Gorputz-ariketak Osasun-hezkuntza Glukosa odolean Kontuz! Bipedismoa Diskriminazioa Giza eskubide eta bake-hezkuntza Hilekoaren zikloa aztergai Nahi gabeko haurdunaldiak Haurdunaldi- eta obulazio- testak Bikiak Osasuna eta pobrezia Giza eskubide eta bake-hezkuntza Bizimodu osasungarria Bidaiak eta gaixotasunak Akupuntura Akuiferoen ustiapena Ingurumen-hezkuntza Maketa topografikoak Hareharrizko hormak Tornadoak Baso-suteak Ingurumen-hezkuntza Ura analizatzeko teknikak Energia iraunkorra Klimaren aldaketa Aurkibidea

7 1.-3. UNITATEAK

8 1 Zelula eta organismo zelulaniztunak EDUKIAK 1. Zelula eta zelularen azterketa 1.1. Mikroskopioa 2. Zelularen morfologia 3. Zelularen funtzioak 3.1. Nutrizio-funtzioa 3.2. Erlazio-funtzioa 3.3. Ugaltze-funtzioa 4. Organismo zelulaniztunak 5. Gizakia eta bizi-funtzioak Ikertu: Zelula epitelialen behaketa 6

9 Lehenbiziko bizitza-formak, ziur asko, zelula prokariotikoz osatutako izaki zelulabakarrak izan ziren. Denboraren joanean zelula horiek, zelula eukariotiko bilakatuta, hasieran baino askoz konplexuagoak egin ziren. Eboluzio-prozesu horrek milioi urte inguru iraun bide zuen. Bizia sortu zenetik izaki bizidun asko eta asko agertu dira, guztiak, haatik, unitate berberaz osatuak: zelulaz. ERANTZUN Zein da izaki bizidunen oinarrizko unitatea? Azaldu zertarako erabiltzen den mikroskopioa. Aipatu izaki bizidunen bizi-funtzioak eta azaldu laburki. OINARRIZKO GAITASUNAK Neuronak, ekorketazko mikroskopio elektronikoz behatua. Zientzia-, teknologia- eta osasun-kulturarako gaitasuna. Zelularen morfologia eta organismoen antolakuntza-mailak ezagutzea. Matematikarako gaitasuna. Luzera-unitateak erabiltzea zelulak neurtzeko. Ikasten ikasteko gaitasuna. Ikasitakoa aplikatzea zelulak mikroskopioaren bitartez aztertzean. Norberaren autonomiarako eta ekimenerako gaitasuna. Ekimena erakustea esperimentu errazak egitean eta informazioa bilatzean. 7

10 1. Zelula eta zelularen azterketa Izaki bizidun guztiak, itxura batean zeharo ezberdinak iruditu arren, unitate berberaz osatuta daude. Unitate horiek zelulak dira. Zelulak izaki bizidunen oinarrizko egitura- eta antolaketa-unitateak dira. Zelula gehienak txikiegiak dira guk ikusteko, giza begiak ez baitu 0,1 mm-tik beherako diametroa duen objekturik hautematen. Zelulak neurtzeko, bada, ohikoak baino askoz txikiagoak diren luzera-unitateak erabiltzen ditugu. Unitate horietakoak dira, besteak beste, mikrometroa edo mikra (μm), eta angstroma (Å); eta baliokide hauek dituzte milimetrotan eta metrotan: Argazki honek, mikroskopio optiko batez eginak, agerian jartzen du neuronaren izar-itxura. Zelula moten eta beren organuluen tamaina erlatiboa honako webgune honetan ikus dezakezu: tent/begin/cells/scale/ Okularra Zelula gehienak 10 eta 100 μm bitartekoak dira, baina badaude, egon, salbuespenak; gure gorputz-adarretako nerbio-zelulak, adibidez, metro bat baino luzeagoak izan daitezke. Tamainagatik ez ezik, zelulak era askotakoak dira beren formagatik ere. Batzuk, eritrozitoak, adibidez, biribilak dira; epitelio-zelulak, berriz, prisma formakoak; muskulu-zelulak, luzexkak; neuronak, izar formakoak 1.1. Mikroskopioa 1 μm = 10 3 mm = 10 6 m 1 Å = 10 7 mm = m 1 Å = 10 4 μm Platina Errebolberra Objektiboa Diafragma Argiiturria Euskarria Besoa Torloju makrometrikoa Zelula gehienak behatu eta aztertu ahal izateko, mikroskopioa erabili behar dugu. Hori dela eta, zelularen ezaugarriei eta egiturari buruzko aurkikuntzak behaketa-tekniken aurrerapenekin batera etorri izan dira. Mikroskopioari esker, irudi handiagoak ikus ditzakegu. Bi motatako mikroskopioak bereizten ditugu: optikoak, irudiak bider handiagotzeko modukoak, eta elektronikoak, irudiak bider ere handiagotu ditzaketenak. Mikroskopio optikoak bi atal ditu, bata mekanikoa eta bestea optikoa. Atal mekanikoa atal optikoaren euskarria da, eta irudia fokatzeko balio du. Hona hemen haren elementu batzuk: Platina. Lagina jartzen den xafla da. Zulo bat dauka, argia igaro dadin. Errebolberra. Objektiboei eusten dien pieza birakaria. Torloju makrometrikoa. Platina igo edo jaitsarazten duen pieza, irudia fokatzeko beharrezkoa. Torloju mikrometrikoa Torloju mikrometrikoa. Beste torloju honi eraginez, irudia doiago foka daiteke. Diafragma. Argiaren igarobidea erregulatzen du unitatea

11 Atal optikoa osatzen duten lenteek aztertzen ari garen objektua handiagotzeko balio dute: Objektiboa. Laginaren irudia handiagotzeko lentea. Okularra. Objektibotik iristen den irudia handiagotzeko lentea. Kondentsadorea. Lente multzo bat da, argi-izpiak laginaren gainera bideratzekoa. Mikroskopioaren ezaugarri nagusietako bat handipenak dira, hau da, zenbat aldiz handiagotu dezakeen laginaren irudia. Jakin nahi badugu zenbat handipenekin ikusten ari garen lagin bat mikroskopio optikoan, aukeratu dugun objektiboaren handipen kopurua okularraren handipen kopuruaz biderkatu behar dugu Nola erabili mikroskopio optikoa Prestakin bat mikroskopio optikoaren bidez miatzeko, urrats hauei jarraitu behar diezu: Ziurtatu platina ahalik eta urrunen dagoela handipen gutxieneko objektibotik, eta ondoren jarri porta haren gainean. Begiratu okularraren bitartez, eta fokatu irudia torloju makrometrikoari eraginez. Jarraian, doiago fokatu, torloju mikrometrikoa erabiliz. Ireki eta itxi diafragma. Aukeratu irudirik gardenena ematen duen argia. Fokatu lagina gero eta handipen gehiagoko objektiboekin, eta egin berriz aurreko urratsak. Lortu duzuna laginaren irudi alderantzikatu eta handiago bat da. Esan bezala, aurrerapauso garrantzitsuak egin izan dira mikroskopioari esker. Azpimarratzekoa da, besteak beste, teoria zelularra, XIX. mendean plazaratua eta biologiaren oinarrizko printzipioetako bat dena. Matthias J. Schleiden, Theodor Schwann eta Rudolf Virchow-ek urtean aditzera eman zuten teoria zelularraren arabera: Izaki bizidun oro dago zelulaz osatuta. Zelulak izaki bizidunen egitura- eta funtzio-unitate oinarrizkoak dira. Zelula oro dator, zatiketa zelularra medio, lehenagoko beste zelula batetik. Azter ditzagun orain zelularen ezaugarriak eta funtzioak. Prestakinak nola atondu Prestakinak nola atondu ikasiko dugu, eta horretarako, material hauek beharko ditugu: porta, estalkia, prestakina ixteko lekeda eta tanta bat ur. Bota tanta bat ur portaren erdierdian. Ipini estalkia marrazkian erakusten den bezala, eta jaitsi astiro, ur tantaren gainean gera dadin, aire-burbuilarik gabe. Prestakina kontserbatzeko, zigilatu estalkia lekeda berezi batez. Etiketa bat jartzen badiogu prestakinari, errazago identifikatu ahalko dugu. ESPERIMENTATU 1. Dakigunez, zelula batek 8 μm-ko luzera du. Zenbat milimetro dira 8 μm? Eta zenbat angstrom? 2. Demagun aurreko orrialdeko neuronen argazkia 10 handipeneko okular batez eta 40ko objektibo batez egin S dutela. Kalkulatu zenbat handitu den zelula horien tamaina. 3. Azaldu prestakin bat atontzeko eta behatzeko urrats guztiak. 4. Mikroskopio optikoaren zer atalen bitartez argizta dezakegu prestakina? Eta zeini esker fokatu? Zelula eta organismo zelulaniztunak 9

12 Prokariotikoa GOGORATU Zelula Landarezelula Eukariotikoa Animaliazelula 2. Zelularen morfologia Tamaina eta formarekin batera, egitura da zelularen bereizgarrietako bat. Orain animalia-zelula eukariotikoaren (eukariotoaren) morfologia aztertuko dugu, horixe baita gizakiak berezkoa duen zelula mota. Zelulak eukariotikoak ala prokariotikoak izan daitezke, nolako egitura duten, sinplea ala konplexua, hurrenez hurren. Zelula prokariotikoen (prokariotoen) egitura 7. unitatean aztertuko dugu. Zelula eukariotikoak, beren aldetik, landare-zelulak edo animalia-zelulak izan daitezke. Haien arteko desberdintasunak gorabehera, biek dituzte mintz plasmatikoa, zitoplasma eta nukleoa. Mintz plasmatikoa Zitoplasma Nukleoa GEHIAGO FRANCIS CRICK ETA JAMES WATSON Francis Crick ( ) fisikari eta biologo britainiarrak eta James Watson (1928) biologo estatubatuarrak egindako ikerketak eta aurkikuntzak ezinbestekoak izan dira giza biziaren azterketarako. Bi ikertzaileek DNAren egitura aurkitu zuten 1953an. Horrek iraultza ekarri zuen zientziaren alorrera. 1962an Medikuntza eta Fisiologiaren Nobel saria eman zieten beren aurkikuntzagatik. DNAren egitura ezagutzeak bideak ireki dizkio genetika molekularraren garapenerari. Animalia-zelula baten argazkia, mikroskopio optikoaren bidez egina. Mintz plasmatikoa. Gehienbat lipidoz eta proteinaz osatutako estalki bat da. Zelula mugatzeaz gain, forma ere ematen dio, eta haren bitartez egiten du zelulak substantzien hartu-emana kanpoaldearekin. Zitoplasma. Mintz plasmatikoaren eta nukleoaren arteko tartea da. Zitoplasmak barruan duen gai likatsuak, zitosolak, organuluak eta zelularen beste osagai batzuk (zitoeskeletoa, adibidez) inguratzen ditu. Zelula-organuluak zelularen barruko konpartimentuak dira, mintz batek mugatzen dituenak. Organulu bakoitza funtzio jakin batean espezializatuta dago. Nukleoa. Zelularen atal honek nukleo-mintza deritzon bilkin bat dauka bere inguruan. Gehienetan itxura esferikoa du, eta haren barruan nukleoloa eta DNA (azido desoxirribonukleikoa) daude. Nukleoloa nukleoaren barruko gorpuzkin esferikoa da, eta DNA eta proteina kantitate handiak ditu. DNA kate luzeen antzera egituratuta dago. Zelulen zatiketa gertatu aurretik kondentsatu egiten da, eta kromosomak sortzen ditu. Zelularen jarduna gidatzen duen informazioa DNAn dago. Nukleo-mintzak poroak dauzka, eta haietan zehar gertatzen da nukleoaren eta zitoplasmaren arteko substantzia-trukea. Orain animalia-zelularen organuluak aztertuko ditugu unitatea

13 Golgi-ren aparatua Zakutoen eta xixkuen multzo bat da. Bertan eraldatzen, paketatzen eta hautatzen dira zelula barruan nahiz zelulatik kanpora garraiatuko diren substantziak. Mitokondriak Golgi-ren aparatua Erretikulu endoplasmatikoa Zakuto zapal batzuk dira, nukleo-mintzari erantsiak. Lipidoak eta proteinak sintetizatzen eta garraiatzen dituzte. Erretikulu endoplasmatiko bikortsuak (EEBak) eta leunak (EELak) daude; erretikulu bikortsuek erribosomak dauzkate gainazalari itsatsita; eta erretikulu leunek, aldiz, ez. Erretikulu endoplasmatikoa Erribosomak RNAz eta proteinaz osatutako korpuskuluak dira. Zitoplasman barreiatuta edo erretikulu endoplasmatikoari itsatsita egoten dira. Proteinen sintesiaz arduratzen dira. Proteina horiek zelulatik kanpora jariatuko dira, edo zelulak berak erabiliko ditu, hazteko edo bere osagaiak berritzeko. Mitokondriak Bi mintz edo geruza dituzten organuluak dira. Kanpoaldeko geruzak ez bezala, barnealdekoak tolesak dauzka. Mitokondriaren barruko likidoan erribosomak eta DNA daude. Arnasketa zelularra mitokondrietan egiten da. Erribosomak Bakuoloak Xixku hauek hainbat substantzia gordetzen dituzte, besteak beste proteinak eta gluzidoak. Zentrioloak Bakuoloak Lisosomak Zentrioloak Zilindro formako korpuskuluak. Gehienetan bi dira, nukleotik hurbil kokatuak; eta zelula zatitzen denean, parte hartzen dute zelula kumeen arteko kromosoma-banaketan. Zitoeskeletoa Zitoeskeletoa Proteinazko zuntz multzo bat da. Forma ematen diote zelulari, eta haren mugimendua ahalbidetzen dute. Lisosomak Beste xixku hauetan dauden substantziei esker, zelulak kanpotik datorkion materia digeritzen du; eta beste horrenbeste egiten du baliagarriak ez zaizkion bere atal zaharkituekin. 5. Zer zelula motak osatzen dute izaki biziduna? Azaldu zelula S eukariotikoaren ezaugarriak. 6. Zer elementu bereizten ditugu nukleoan? Zer erlazio dago DNAren eta kromosomen artean? 7. Azaldu zelula eukariotikoaren atal eta organulu hauen funtzioak: S mintz plasmatikoa mitokondriak erribosomak Golgiren aparatua Zelula eta organismo zelulaniztunak 11

14 3. Zelularen funtzioak Zelulek, izaki bizidun guztiek bezala, prozesu batzuen beharra dute bizi izateko. Prozesu horiei bizi-funtzio deritze, eta hiru dira: nutrizioa, erlazioa eta ugalketa Nutrizio-funtzioa Nutrizio-funtzioa egitean, zelulak jarduteko behar dituen materia eta energia lortzen eta eraldatzen ditu. Kanpotik datozen substantziak barneratzea. Substantzia horiek eraldatuz zelulak materia eta energia eskuratzen ditu jarduera hauetarako: Jarduerak: Haztea. Zahartutako atalak ordezkatzea. Bere jardueretarako behar dituen substantziak ekoiztea. GEHIAGO METABOLISMOA Materia eta energia eskuratzeko prozesu guztiak erreakzio biokimikoen bitartez gauzatzen dira. Zelularen barnean gertatzen diren erreakzio horien multzoa metabolismoa da. Animaliek barneratzen dituzten substantziak beste izaki bizidunetatik datozen substantzia organikoak dira. Nutrizio mota horri heterotrofo deritzo. Substantzia organikoak, eraldaketak medio, materia- eta energia-iturri bilakatzen dira. Materia organikotik energia lortzeko eta energia hori baliatzeko prozesuari arnasketa zelular deritzo. Arnasketa zelularra oxigenoari esker egiten da, eta mitokondrietan gertatzen da. Emaitza gisa ATP izeneko substantzia (adenosina trifosfatoa), karbono dioxidoa eta ura lortzen dira. ATPa materia organikotik lortutako energia gordetzen duen molekula da, eta horregatik zelulak erregai gisa erabiltzen du bere jardunean. Arnasketa zelularraren ondorioz eratzen den karbono-dioxidoa zelulatik kanpora bidaltzen da. Mitokondria ATP + CO 2 + H 2 O Arnasketa zelularra Materia organikoa + O 2 Zitoplasma unitatea

15 3.2. Erlazio-funtzioa Erlazio-funtzioa ingurunearen ezaugarriak hautematean eta, horren arabera, bizirik irauteko erantzun egokienak prestatzean datza. Ingurunearen egoera nolakoa den hautemateko, zelulek sentikorrak izan behar dute estimulu batzuekiko; hala nola argiarekiko, substantzia kimikoekiko edo tenperaturaren aldaketekiko. Animalia-zelulek estimulu horiei erantzuteko egiturak dituzte. Hona hemen adibide batzuk: Espermatozoideak, ugaltze-zelula arrak, flagelo bati esker mugitzen dira. Flageloa zelularen luzakin bat da, hari baten itxurakoa. Flageloen uhin-mugimendu leunaren bidez, espermatozoideak abiada hartzeko eta lekualdatzeko gai dira. Espermatozoideak. 400X. Arnasbideak estaltzen dituzten zelulek zilioak dituzte. Zuntz laburren itxurako zelula-luzakinak dira, oso ugariak. Zilioak zakar mugitzen dira, zartailu baten antzera. Horrela eragiten duten mukizko korronteak arnasbideetan gora daramatza partikula arrotzak. Odoleko zelula batzuek, leukozito edo globulu zuri izenekoek, mikroorganismoetatik eta birusetatik babesten dute gure organismoa. Horretarako, leukozito batzuk pseudopodo luzeak ateratzen dituzte kanpoalderantz. Pseudopodoak mintz plasmatikoaren deformazioak dira, zitoeskeletoko zuntzen mugimenduek eragindakoak. Trakeako zelula epitelialak. 400X. Beren pseudopodoak luzatuz, leukozitoek partikula arrotzak harrapatzen eta suntsitzen dituzte. Zelularen barruan ere mugimenduak izan daitezke, barne-estimuluei erantzun gisa. Adibidez, zitoplasmaren biskositatea aldatzen denean korronteak agertzen dira, eta zelula-organulak higiarazten dituzte. Linfozito bat, mikroskopio elektronikoaren bidez ikusia X. 8. Zertan datza nutrizio-funtzioa? S 9. Azaldu zer den nutrizio heterotrofoa. Ba al dakizu zer desberdintasun dauden nutrizio heterotrofoaren eta autotrofoaren artean? Bilatu nutrizio autotrofoari buruzko informazioa. 10. Arrazoitu zergatik den garrantzitsua arnasketa zelularraren prozesua. 11. Aipatu animalia-zelulen erlazio-mekanismo bat. 12. Eman hitz hauen definizioa: S flageloak zilioak pseudopodoak Zelula eta organismo zelulaniztunak 13

16 ADI KROMOSOMAK Dakizunez, kromosoma deritzen egiturak DNAzko kate luzez eta kondentsatuz osatuta daude. Izaki bizidunen zelulek 46 kromosoma dituzte, eta gehienak bikoteka daude; horregatik esaten da zelulek 23 kromosoma pare dituztela. Bi unetan ikus daitezke kromosomak nukleoan: interfase zelularraren amaieran eta zatiketa zelularrean. Zentromeroa 3.3. Ugaltze-funtzioa Zelula batetik beste zelulak sortzea ahalbideratzen duen funtzioari ugaltze-funtzio deritzo. Teoria zelularrari buruzko azalpenetan ikusi dugunez, ugalketa zelularen zatitzeprozesu baten bidez gauzatzen da. Zatiketa zelularra gertatzen denean, zelula ama batetik bi zelula kume sortzen dira, biak amaren ezaugarri berberekin. Zatiketa zelular bat bukatzen denetik hurrengoa hasi arteko denbora-tartea interfase zelularra da. Bitarte horretan zelula haziz doa, eta nutrizio- eta erlazio-funtzioak egiten ditu. Interfase zelularraren amaiera aldera, zelulak kromosomak eta zentrioloak bikoizten ditu. Bikoizketa amaitzen denean zatiketa zelularra hasten da. Zatiketa zelularra Bi aldi bereizten dira: mitosia edo kromosomen banatze-prozesua, eta zitozinesia edo zitoplasmaren eta organuluen banatze-prozesua. Azter ditzagun bi prozesuak animalia-zelula eukariotikoen kasuan. Mitosiak lau fase ditu: profasea, metafasea, anafasea eta telofasea. Kromatida Profasea Kromosoma bat bikoizten denean, haren kopiak edo kromatidak agertzen dira. Kromosoma beretik sortutako kromatidak zentromero izeneko egituraren bitartez lotuta daude. Zatiketa zelularra amaitutakoan, DNAk berriz hartzen du berezkoa duen itxura lausoa. Nukleo-mintza barreiatu egiten da, eta nukleoloa desagertzen da. Bi zentriolo pareak bereizi egiten dira, eta zelularen mutur banatara lekualdatzen dira. Bi zentriolo bikoteen artean agertzen diren zuntzek ardatz mitotikoa eratzen dute. Metafasea Bikoiztutako kromosomak zelularen erdi-erdian kokatzen dira, ardatz mitotikoaren zuntzei lotuta. Horrela, ekuatore-plaka deritzona eratzen dute unitatea

17 Anafasea Anafasea Kromatidak zelularen mutur banatara doaz, ardatz mitotikoaren zuntzak motzago bihurtu direlako, eta haietatik tiratzen dute. Sustrai baten zelulak mitosiaren faseetan. Erdialdean nabarmendutako zelula anafasean dago (irudiak mikroskopio optiko baten bidez lortu dira, handipen erabilita). Telofasea Kromosoma bakoitza osatzen zuten bi kromatidak zelulako mutur banatan jartzen dira. Zuntzak zitoplasman barreiatzen dira. Kromosoma talde bakoitzaren inguruan nukleo-mintza eratzen da, eta nukleolo bana agertzen da. Telofasea bukatzekotan dagoenean zitozinesia hasten da. Zelularen erdialdean zitoplasma barrurantz estutzen hasten da. Horren ondorioz, azkenean bi zelula sortzen dira, elkarrengandik erabat bereizita. 13. Zer aldi edo etapa bereizten ditugu zatiketa zelularrean? S Azaldu. Zer gertatzen da interfase zelularrean? 14. Erlazionatu hitz hauetako bakoitza dagokion bizi-funtzioarekin: zilioa, mitosia, mitokondria, zentrioloa, flageloa, zitozinesia, ATPa. Arrazoitu osatu dituzun bikoteak. Zelula eta organismo zelulaniztunak 15

18 GOGORATU ZATIKETA ZELULARRA Organismo zelulabakarren kasuan, zatiketa zelularrak organismo gehiago agerrarazten ditu. Organismo zelulaniztunetan, berriz, zatiketa zelularrak beste helburu bat du: haztea eta zahartu eta hil diren zelulak ordezkatzea. 4. Organismo zelulaniztunak Izaki bizidun zelulabakarrak zelula bakar batez osatuta daudenak dira. Izaki bizidun zelulaniztunak, berriz, zelula ugariz osatuta daude. Izaki zelulabakarren kasuan, zelula harreman zuzenean dago ingurunearekin, eta hortik lortzen du bizitzeko behar duen guztia. Zelularen organulu bakoitzak berezko funtzio bat dauka. Izaki zelulaniztunetan, ordea, zelula gehienek ez dute harreman zuzenik kanpoaldearekin. Izaki horietan funtzioak era askotakoak dira, eta konplexuagoak ere bai. Funtzio horiek guztiak betetzeko, elkarlanean arituko diren zelula asko behar dira. Hori dela eta, organismo zelulaniztunetako zelulak espezializatu egin dira, funtzio bereziak betetzeko gauza izan behar baitute: elikagaiak lortu, oxigenoa garraiatu Antzeko ezaugarriak dituzten zelulak elkartu egiten dira, ehunak sortzeko. Ehun horiek, halaber, egitura konplexuagoak (organoak) eratzen dituzte; eta organoek, beren aldetik, aparatu edo sistema izeneko multzoak osatzen dituzte. Ehuna: antzeko ezaugarriak dituzten zelulen elkartzea, funtzio jakin bat egiteko antolatua. Adibidez, muskulu-zelulak elkartzen direnean muskulu-ehuna sortzen dute, batez ere mugimendua ahalbidetzeko. Organoa: hainbat ehunez osatutako gorputz-atala, funtzio bat garatzen duena. Heste meharra, esate baterako, muskulu-ehunez eta ehun epitelialez osatutako organo bat da, eta haren funtzioa elikagaiak xurgatzea da. Muskulu-ehuna Heste meharra Digestio aparatua Aparatua edo sistema: Lan bat egiteko elkartu diren organoen taldea. Digestio-aparatua, adibidez, organo hauek osatzen dute: faringea, hestegorria, urdaila, heste meharra eta abar. Aparatu honen eginkizuna da jakiak digeritzea eta haietan dauden elikagaiak eta ura xurgatzea. Organismo ornodunetan zelula mota asko daude, 200 bat inguru, baina lau ehun mota nagusitan bana daitezke: ehun epiteliala, ehun konektiboa, muskulu-ehuna eta nerbio-ehuna unitatea

19 Larruazaleko epitelio geruzaniztuna. 600X Ardi baten trakea-kartilagoa. 400X Ehun epiteliala: babes- edo jariatze-funtzioa du. Ehun epitelialaren zelulek forma geometrikoa dute. Zelula horietako batzuek guruinak sortzen dituzte elkartzen direnean. Odol-hodien, bihotzaren eta heste meharraren barne-paretak babes-funtzioa duen ehun epitelial batez estalita daude. Guruinak (pankrea eta tiroidea, adibidez) jariatze-funtzioa duten ehun epitelialez osatuta daude. Ehun konektiboa. Mota horretakoak dira ehun konjuntiboa, gantz-ehuna, ehun kartilaginosoa eta hezur-ehuna. Funtzio desberdinak dituzte. Ehun konjuntiboak organoak eta ehunak lotzen ditu. Gantz-ehuna larruazalaren azpian dago, eta lipido-erreserba bat da. Ehun kartilaginosoak giltzaduren barrualdea estaltzen du, higaduratik babesteko. Belarri-pabiloian eta sudur-puntan ere badago. Hezur-ehunak hezurrak eratzen ditu eta, hortaz, mugimenduan parte hartzen du, hainbat organo babesteaz gain. Gizaki baten bihotzeko muskulu-ehuna. 200X Gizaki baten nerbio-ehuna. Muskulu-ehuna. Mugimendua ahalbidetzen du: salto egitea, odola gorputz osoan barrena ibilaraztea eta abar. Muskuluehuna osatzen duten zelulak uzkurkorrak dira. Muskulu-ehuna ildaskatua ala leuna izan daiteke, zelulen formaren arabera. Nerbio-ehuna. Bere eginkizuna nerbio-bulkadak eragitea eta transmititzea da. Bi zelula motak osatzen dute: neuronek eta zelula glialek. Neuronak, izar formako zelula batzuk, nerbio-bulkadak transmititzeko gai dira. Zelula glialak neuronen artean daude, eta mota askotakoak izan daitezke. Euskarri- eta defentsa-funtzioa dute. 15. Azaldu zer mailatan dauden antolaturik zelulak organismo zelulaniztunetan. 16. Esan zer ehun motari dagozkion funtzio hauek: S Mugimendua ahalbidetzea. Babes- edo jariatze-funtzioa. Nerbio-bulkadak eragitea eta transmititzea. Giltzaduren barrualdea estaltzea, higadura eragozteko. Zelula eta organismo zelulaniztunak 17

20 5. Gizakia eta bizi-funtzioak Ikusi duzunez, gizakiaren ehunak, organoak, aparatuak eta sistemak zelulaz eratuta daude, eta batera jarduten dute hiru bizi-funtzioak betetzeko: nutrizioa, erlazioa eta ugalketa. Orain funtzio bakoitza zertan datzan azalduko dugu, eta ondorengo ikasgaietan sakonago aztertuko ditugu. Nutrizio-funtzioa Nutrizioaren bidez, gizakiak elikagaiak eta oxigenoa hartzen ditu kanpoaldetik, eta horiek eraldatuz materia eta energia lortzen ditu. Materiak giza gorputza osatuko du, eta energiak organismoaren jarduera guztiak ahalbidetuko ditu. Hauek dira nutrizioan parte hartzen duten sistemak: digestio-sistema, arnas sistema, zirkulazio-sistema eta iraizte-sistema. Ugaltze-funtzioa Ugaltze-funtzioari esker, gurasoen antzekoak diren gizabanako gehiago sortzen dira. Funtzio hau betetzen duen sistema, ugaltze-sistema alegia, desberdina da gizonezkoetan eta emakumezkoetan; desberdinak direlako, hain zuzen ere, batean eta bestean dituen eginkizunak. Erlazio-funtzioa Erlazio-funtzioaren bitartez gorputzaren kanpoaldeko zein barnealdeko informazioa hautematen eta analizatzen dugu, unean une behar den erantzuna emateko. Hona hemen zer organok eta sistemak hartzen duten parte erlazio-funtzioan: zentzumen-organoak eta barne-errezeptoreak, nerbio-sistema, lokomozio-aparatua eta sistema endokrinoa. 17. Sailkatu organo eta gorputz-atal hauek, zer bizi-funtziotan diharduten erreparatuta: S urdaila obulutegiak begiak bihotza garuna gibela Falopioren tronpak trakea giltzurruna prostata arteria unitatea

21 LABURPENA Zelula behatzeko tresna motak betetzen ditu beste zelulekin elkartuta eratzen ditu Mikroskopioa Prokariotikoa Eukariotikoa Bizi-funtzioak Ehunak atalak motak hiru dira antolatuta eratzen dituzte Atal mekanikoa Atal optikoa Landarezelula Animaliazelula Organoak elkartuta eratzen dituzte Nutrizioa Erlazioa Ugalketa Aparatuak edo sistemak ugaltzeko era Zatiketa zelularra antolatuta eratzen dituzte bi fase Organismo zelulaniztunak Mitosia Zitozinesia Laburpen-jarduerak Egin kontzeptu-mapa bat kontzeptu hauekin: Emearen ugaltze-sistema Nerbio-sistema Iraizte-sistema Zirkulazio-sistema Sistema endokrinoa Lokomozio-aparatua Erlazioa Barne-errezeptoreak Idatzi aurreko jrduerako mapan beharrezkotzat jotzen dituzun lotura-hitzak. Testu-prozesadore bat erabiliz kontzeptu nagusia, kontzeptuak eta lotura-hitzak bereizita nabarmendu ahal izango dituzu. Zelula eta organismo zelulaniztunak 19

22 Ulertzeko 18. Bihurtu unitate hauek mikra eta angstrometara: 0,01 milimetro; 1 milimetro. 19. Prestakin bati ongi behatzeko nahikoa dira 15 handipeneko okular bat eta 10eko objektibo bat. Miroskopioa horrela prestatuta, guztira zenbat handipenekin egiten ari gara behaketa? Mikroskopioaren zer atalekin jokatu behar dugu prestakina doiago fokatzeko? Mikroskopioaren zer atalen bidez erregulatuko dugu argia? 20. Idatzi marrazkian zelularen zer osagai adierazten duen zenbaki bakoitzak Azaldu flageloen eta zilioen arteko desberdintasunak. Zer dira pseudopodoak? 24. Erantzun: Zer dira kromosomak? Non daude? Zer funtzio dute? Noiz ikus daitezke? 25. Ordenatu esaldi hauek, mitosi zelularraren zer une adierazten duten erreparatuta: A. Zelularen muturretan dauden bi kromosoma taldeak desagertu egiten dira bistatik, eta talde bakoitza inguratuz nukleo-mintzak eratzen dira. B. Zentrioloak bikoiztu egiten dira, eta zelularen muturretara lekualdatzen dira. Bi mutur horien artean ardatz mitotikoaren zuntzak agertzen dira. C. Ardatz mitotikoaren zuntzak laburtu egiten dira, eta kromosometatik tiratzen dute zelularen bi muturretarantz. D. Zelularen erdialdean kromosomek ekuatore-plaka osatzen dute, ardatzaren zuntzek uztarturik. Esan mitosi zelularraren zein faseri dagokion goiko esaldi bakoitza Esan zelularen zein atalez edo organuluz mintzo den baieztapen hauetan: A. Proteinen sintesiaz arduratzen da. B. Zatiketa zelularra gertatzen denean, parte hartzen dute kromosomen banaketan. C. Materia digeritzeko behar diren substantziak dauzkate. D. Zelulan barrena garraiatuko diren substantziak aukeratzen eta paketatzen dituzte. E. Substantzien gordetegiak dira. F. Lipidoak eta proteinak sintetizatzen eta garraiatzen dituzte. 22. Erantzun arnasketa zelularrari buruzko galdera hauei: Zer organulutan gertatzen da? Zer substantziari esker egiten da arnasketa zelularra? Zer substantzia lortzen dira? Zertarako erabiltzen dira substantzia horiek? Definitu kontzeptu hauek: ehuna organoa aparatua edo sistema Aipatu elkarrekin erlazionatuta dauden ehun bat, organo bat eta aparatu edo sistema bat. 27. Beheko argazkia nerbio-ehun bati dagokio. Z Bilatu informazioa eta aipatu nerbio-ehuna osatzen duten zelulen ezaugarriren bat. Azaldu ehun horren funtzioa. Aipatu nerbio-ehuna dagoen giza gorputzeko tokiren bat. 28. Zer alde dago, zatiketa zelularrari dagokionez, organismo Z zelulabakarren eta zelulaniztunen artean? unitatea

23 29. Bilatu termino hauei buruzko informazioa, eta eman bakoitzaren definizioa: Z osteozitoa Schwann-en zelulak miozuntzexka kondrozitoa dendrita endotelioa adipozitoa Erlazionatu gaineko zerrendako termino bakoitza dagokion ehunarekin. Gehiago jakiteko Espezializazioa 30. Bilatu informazioa bihotzaz, urdailaz, gibelaz, giltzurrunez eta birikez web-orri honetan: Esan organo horiek zer sistematan dauden eta zer funtzio betetzen duten. Eranskineko unitatearen ebaluazioa Irakurri testu hau: [ ] Erantzun errazena da zelula batek, bakarka, ez lituzkeela baliabideak organismo zelulaniztun batek bezain ondo ustiatuko. Zuhaitza, adibidez, handia da zelulaniztuna delako; horregatik egin ditzake erroak lurperaino, bere zelula batzuek bertako ura eta elikagaiak xurga ditzaten; eta arrazoi berberagatik ditu hostoak agerian, beste zelula multzo batek Eguzkiaren erradiazio-energia harrapatzeko moduan. Zuhaitzaren enborrean dauden zelula espezializatuek ura eta elikagaiak errotik hostoetaraino eramango dituzten hodiak eratzen dituzte; eta enborraren azala bera, ura galtzea galarazten duena eta zuhaitzari barne-babesgarri bat ematen diona, zelula espezializatuz osatuta dago. Zuhaitzak, bada, ez du organismo zelulabakarrekin lehiatu beharrik txoko ekologikoa bereganatzeko, bide erabat desberdina bilatu baitu bizitzeko eta ugaltzeko. Bruce Alberts, Dennis Bray et al., Biología molecular de la célula. Ediciones Omega, SA. Zertan berizten dira organismo zelulabakarrak eta organismo zelulaniztunak? Zergatik esaten dugu zelula espezializatuak daudela? Zer funtzio betetzen ditu zuhaitzak bere zelulen espezializazioari esker? Azken esaldian oinarrituta, azaldu zein den testuaren ideia nagusia. Asmatu izenburu bat irakurri duzun testurako. Egokia al da espezializazio hitza animalien kasuan ere? Aipatu organo baten osagai den animalia-ehun bat, eta esan zer sistemari edo aparaturi dagokion. Pentsatzeko Esperimentuetarako animaliak Irakurri testu hau, esperimentuetarako animalien ordez zelula-kulturak erabiltzea planteatzen duena: Milioika animalia hiltzen dira biomedikuntzako esperimentuetan: arratoiak, saguak, txakurrak, txinpantzeak, arrainak eta beste. Gaur egun beste bide batzuk bilatzen ari dira, gizarteak gaitzesten duelako era horretan jardutea. Aukera bat laborategian hazitako giza zelulak dira. Zelula-hazkuntza edo zelula-kultura horiei esker iker liteke, adibidez, nolako eragina duten farmakoek eta gai kimikoek zeluletan. Ildo horretatik joz, askoz animalia gutxiago hil beharko lirateke esperimentuetarako. Binaka jarrita, hartu puntu hauek hizpide: Biomedikuntza arloko ikerketan animaliak erabiltzeko arrazoiak. Zelula-kulturak erabiltzearen aldeko eta kontrako argudioak. Zer aukera dauden animaliarik erabili ezean. Etika eta animalien bidezko esperimentuak. Prestatu hitzaldixo bat ikasgelan emateko. Eztabaidatu goiko puntuez. Idatzi eztabaidan ondorioztatutakoa. Zelula eta organismo zelulaniztunak 21

24 IKERTU: Zelula epitelialen behaketa Sarrera Giza gorputza osatzen duten zelulak 100 bilioi hainbat motatakoak dira. Saiakuntza honen bidez mota jakin bat behatuko eta aztertuko duzu: zeure aho-mukosako epitelioko zelulak. Zelula horien eginkizuna ahoaren barrualdea babestea eta estaltzea da. Bide batez, zelula-laginak finkatzeko eta koloreztatzeko prozedura ikasiko duzu, baita mikroskopio optikoa nola erabili ere. Materiala Mikroskopio optikoa; porta eta estalkia; alkoholmetxeroa; tanta-kontagailua; koloratzailea: metileno-urdina; kotoi-zotzak edo zotz arruntak; lagina: aho-mukosako zelula epitelialak. Prozedura Lagina hartzea Tanta-kontagailua erabiliz, ipini tanta bat ur portaren gainean. Igurtzi leunki masailaren barrualdea zotz batez. Lagina portan zabaltzeko, eragin pixka bat ur tantari ahoan erabilitako zotzarekin. Lagina finkatzea eta koloreztatzea Pasatu porta metxeroaren sugarraren gainetik, mugimendu bizkorrak eginez, lagina poliki-poliki lehortu dadin. Porta, haatik, ez da gehiegi berotu behar, beraz, ez dugu sutara gehiegi hurbilduko. Bota koloratzaile tanta batzuk lagin lehorraren gainean, eta itxaron 3 minutu, nahasteak eragina izan dezan. Garbitu prestakina urarekin, soberan dagoen koloratzailea kentzeko, beheko marrazkian erakusten den moduan. Ez ezazu ura laginean bertan bota, zelulak eraman litzake-eta berekin. Jarri estalkia laginaren gainean. Behaketa Handipen gutxieneko objektiboa erabiliz, bilatu zelulak banaka eta gehiegi tindatu gabe dauden guneren bat. Fokatu aukeratutako gunea handipen handiagoko objektiboekin. Jarduerak a. Marraztu behatutako zelulak eta azaldu zer egitura ikusi dituzun haietan. Esan zenbateko handipena erabili duzun kasuan kasu. b. Zer forma dute zelula horiek? Erlazionatu zelulen formak eta funtzioak. c. Metileno-urdinak, berdin tindatu al du zelula osoa? Zer egitura koloreztatu da gehiago? Zergatik? d. Giza laginak eskuztatzean birusez edo mikroorganismoz kutsatzeko arriskua dago. Zer neurri hartu dituzu horrelakorik ez gertatzeko? Zure ustez, nahikoa izan dira? unitatea

25 OINARRIZKO GAITASUNAK Gorputzaren atalak Zenbait medikuk giza gorputza alderatu egiten dute konplexutasun eta zehaztasun handiko makina batekin. Giza gorputza tamaina, forma eta funtzio ezberdineko hainbat osagaiz eratuta dago. Batzuk begi-bistan daude, eta beste batzuk ikusteko tresna egokiak behar dira. Giza gorputzeko osagaietako batzuk eta horien tamainak ikusiko dituzu ondorengo taula honetan: Glukosa molekula Mitokondria Hesteko zelula epitelialak Pankrea Obulua 1 nm 0,5-10 μm μm cm 0,1-0,2 mm Adierazi metrotan taulan agertzen diren tamainak, eta ordenatu ordena hazkorrean. Esan zer funtzio duen osagaietako bakoitzak giza gorputzean. Zer egitura daude begi-bistan? Zer tresna behar dituzu gainerakoak ikusteko? GEHITU ETA ARGITU Zelula amak Zelula amak mugarik gabe zatitu daitezke, eta era horretan zelula espezializatuak sortu; hala nola zelula epitelialak, nerbio-zelulak edo odol-zelulak. Bi zelula ama mota daude: enbrionarioak eta helduak. Zelula ama enbrionarioak ornodunen enbrioi-garapenaren lehenbiziko etapetan sortzen dira. Zelula horiek ekoitziko dituzte enbrioiaren ehun-zelula mota desberdinak. Gizaki helduak zelula ama helduak ditu. Mota honetako zelula bat ehun bateko partea edo osagaia da, eta haren funtzioa da, hain zuzen ere, ehun horretarako espezializatutako zelulak sortzea. Gaur egun ikerketa-lerro berriak urratzen ari dira, ehun artifizialak sortu nahi baitira zelula ama enbrionarioen hazkuntzaren bitartez. Lorpen hori aurrerapauso handia izan da medikuntzan, zelula-hazkuntzak ehun artifizialak sortzeko aukera ematen baitu. Ehun horiek hainbat gaixotasunen terapian erabil daitezke; besteak beste, zelulak ordezkatzeko, hondatutako ehunak konpontzeko edo transplanteak egiteko; eta baliagarriak litezke, orobat, alzheimerra eta bestelako neuroendekapenezko gaixotasunak edo diabetesa tratatzeko. Zelula amak Zelula espezializatuak Zelula ama enbrionarioak Odol-zelula amak Neurona-zelula amak Bestelakoak Linfozitoak Neuronak Plaketak Eritrozitoak Baina zelula ama enbrionarioak erabiltzeak eztabaida etiko sakonak azalerarazi ditu, zelula horiek soilik lor daitezkeelako giza enbrioietatik. Hala, ikerketa-ildo berriak ireki dira, helburua zelula ama helduak haztea baita, horien bidez ehun artifizialak lortzeko asmoz. Izan ere, zelula helduak beste ehunetako zelula espezializatu ere bihur daitezke. Teknika horrek bi abantaila ditu, alde batetik, zelula amen kulturak egiteko materialak gaixoarengandik berarengandik har daitezkeelako, eta ondorioz, inmunitate-sistemak ehun berria errefusatzeko arriskua murriztu; eta bestetik, erabiliko diren zelulak ez direlako ehun enbrionarioetatik hartzen, eta horrek arazo etikoak desagerrarazten ditu. Zelula eta organismo zelulaniztunak 23